بختاور مکيءَ جي - اڪبر لغاري (Akbar Laghari)

 اڪبر لغاري 

بختاور مکيءَ جي

(ناول جو جائزو)

هيءُ ناول ان دور جو قصو آهي جڏهن انگريزن، مکي ٻيلي کي ختم ڪرڻ جو فيصلو ڪيو. مکي ٻيلو، اتي صدين کان رهندڙ ماڻهن، جانورن، پکين ۽ جيت جڻين جي آماجگاه ۽ آسائش سان گڏ، هزارين خاندانن ۽ انهن جي چوپائي مال جي گذران جو ذريعو هو. هتي رهندڙ ماڻهن جي ثقافتي زندگيءَ جو بنياد ۽ محور سندن مال متاع تي هو. جيڪڏهن مينھيون، ڍڳيون، ٻڪريون ۽ رڍون خوش ته انهن تي گذران ڪندڙ ماڻهو به خوش. مکي ميلو ۾ مال لاءِ گاهه پٺي سان گڏ، ڳوٺاڻن جي اجهي اڏڻ لاءِ ڪاٺ ۽ ڪک پن سان گڏ، ٻيو به گهڻو ڪجهه هو. ڳوٺاڻن جي سادي زندگي، جنھن ۾ سڪون ۽ باهمي احترام سان گڏ، جهيڙا جهٽا، چوريون چڪاريون ۽ انهن جون ڇيڙيون نبيريون به هيون جيڪي زرعي ۽ مالوند سماج جون حصو هونديون آهن.

سڀ ڪجهه ٺيڪ هلي رهيو هو پر جڏهن ڌاڙيلن جو آزار وڌيو ته انگريزن، مکي ٻيلي کي ختم ڪرڻ جو فيصلو ڪيو. ناول جي مُک ڪردار بختاور کي ٻه پٽ هئا: هڪ جمعو، ٻيو عثمان. جمعو مينھيون چاريندو هو ۽ عثمان اسڪول ويندو هو. جمعو طبيعت جو تيز هو ۽ ننڍي ڀاءُ کي مارڪٽ به ڪندو رهندو هو، جنھن تان ڪاوڙجي، عثمان هڪ ڏينھن گهر ڇڏي هليو ٿو وڃي ۽ ناتجربيڪاريءَ سبب، خرڪارن جي ور چڙهيو وڃي. جمعو ماءُ سان به هر وقت جهيڙو ڪندو رهي ٿو ته هوءَ سندس شادي ڇو نٿي ڪرائي.

ڳوٺ ۾ هڪ جعفر نالي وڏيرو به هوندو آهي پر زرعي سماج واري وڏيري جي ابتڙ، هيءُ وڏيرو، اوڙي پاڙي وارن جو ٻانھن ٻيلي ۽ همدرد آهي. سادي طبيعت وارو هي وڏيرو به صرف چوپائي مال تي گذران ڪندو آهي.

ٻيلي واري زمين، الاٽ ڪرڻ لاءِ جڏهن ڪليڪٽر کلي ڪچهري منعقد ڪري ٿو ته، اتي جعفر جي ڳوٺ وارا به اچن ٿا. اهي زمين وٺڻ بجاءِ، ڪليڪٽر کي ٻيلو بحال ڪرڻ لاءِ زور ڀرين ٿا. صرف بختاور زمين لاءِ درخواست ڏي ٿي. گهڻيون زمينون پنجاب کان گهرايل آبادڪارن کي الاٽ ڪيون وڃن ٿيون، جيڪي پنھنجي ٻنيءَ مان ڪنھن کي گذرڻ جو گس به نٿا ڏين. سندن رهڻي ڪھڻي، اٿڻ ويھڻ ۽ ڳالهائڻ ٻولهائڻ پڻ مقامي ماڻهن کان مختلف آهي.

عثمان کي، سومار جنائي، خرڪارن وٽان آزاد ڪرائي، ڪنھن سيٺ وٽ نوڪري وٺي ڏي ٿو. عثمان جي شادي، جمعي جي دوست ڦتوءَ جي نياڻي ڀاڳل سان طئه ٿئي ٿي ته هڪ رقيب به پيدا ٿي ٿو پوي. ڀاڳل جو سئوٽ ۽ ساڻس شادي جو اميدوار خدن، عثمان تي حملو ڪري ٿو پر عثمان جي حياتي بچي وڃي ٿي.

ٻيلي ختم ٿيڻ سان، هڪڙا مالوند ماڻهو مال کپائي ڇڏين ٿا ته ڪي ٻيا وري لڏي ٻي پاسي هليا وڃن ٿا. مالوندن سان گڏ، اتان جا جهنگلي جانور ۽ پکي پڻ لڏي هليا وڃن ٿا. ڌاڙيلن جو آزار به خودبخود ختم ٿي وڃي ٿو. وڏي سماجي ۽ ثقافتي تبديلي اچي ٿي، مالوند سماج بدلجي زرعي سماج بنجي پوي ٿو.بختاور سئو سالن جي ٿي وڃڻ کان پوءِ، کٽ ڀيڙي ٿي وڃي ٿي. عثمان کي هڪ پٽ پيدا ٿئي ٿو ۽ آخر ۾ کيس ٽِي بِي ٿئي ٿي جنھن سبب هو گذاري وڃي ٿو. جمعي کي، ڀاڳل سان شادي ڪرڻ لاءِ چوَن ٿا پر هو انڪار ڪري ڇڏي ٿو. ائين هن ڪھاڻيءَ جو اختتام ٿئي ٿو.

هن ناول ۾ مصنف جتي ٺيٺ مقامي ٻولي استعمال ڪئي آهي، اتي مقامي يا سنڌي ثقافت جي ذيلي شاخ، ”مالوند سماج ۽ ثقافت“(Cattle Grazing Society & Culture)  جي به متاثرڪن عڪاسي ڪئي آهي، جنھن لاءِ، مصنف جس لھڻي. جهنگ جهر ۾ استعمال ٿيندڙ ٻولي، ان جا استعارا ۽ تشبيھون، نڙ بيت، ڌنارن جون ڪچھريون، مال جون بيماريون ۽ انهن جا علاج، ملاکڙا، ٻيلهاڙا، چوريون چڪاريون، محبتون، رقابتون، تعويذ ڪرائڻ، جنن کان ڊڄڻ، بدي جي شادين جون بد رسمون، ڪڪڙن جو خفت، جوا، خانه بدوش عورتن سان عشق ۽ سرندي وارن جي انهن سان عياشي وغيره جا قصا ايتري تفصيل ۽ چٽائي سان بيان ڪيل آهن جو پڙهندڙ کي لڳي ٿو ته هو اتي پاڻ موجود آهي.

هن ناول جو اصل جوهر آهي ٻيلي ڪٽجڻ جو درد، جنھن جو نه ڪو درمان ٿي سگهيو ۽ نه ئي ڳوٺاڻن وٽ ان کي منھن ڏيڻ جي ڪا طاقت هئي. انهن جي وس ۾ صرف پنھنجي بيوسيءَ جو اظھار هو. هو پنھنجن انهن پَٽن ۽ مال جي گذرگاهن کي بس حسرت سان ڏسندا رهيا جن تي هاڻي ڌاريا اچي آباد ٿيا هئا. انهيءَ درد جي عڪاسي، مصنف سٺي نموني ڪئي آهي.

هي ناول، مصنف جي نيڪ نيتي، ٻولي ۽ ثقافت جي ڀرپور عڪاسي هئڻ سان گڏ، فني خامين جو به ڀنڊار آهي جنھن تي مصنف لڳي ٿو ته ٿورو به توجه نه ڏنو:

·        جڏهن عثمان، ڪيئي سال گذارڻ کان پوءِ، خرڪارن وٽان آزاد ٿيو ته هو فورن ڳوٺ ڇو نه ويو؟ هو وري سال ٻن تائين مزدوري ڪندو رهيو! اهو انساني فطرت جي خلاف آهي.

·        جمعي جي پنھنجي ماءُ ۽ ڀاءُ سان کِٽ ڦٽ ۽ منهن ماري تقريبن پندرهن ويھ دفعا، ساڳين ساڳين جملن سان ورجائي وئي آهي، جيڪا بيحد بور ڪري ٿي.

·        روشن خيال مصنف جو ڪم آهي ماڻهن کي توهم پرستي مان ڪڍڻ پر هتي مصنف خود توهم پرستي ۾ بري طرح مبتلا آهي. صفحي 102 تي پڙهجي ٿو ته سومار جنائي، عثمان جي فرمائش تي جنن کي حڪم ٿو ڪري ته اهي انڊيا مان، الائچي جي ٽاري پٽي کڻي اچن ٿا جنھن مان تازي خوشبو پئي اچي ۽ ٻه ننڍڙا ۽ سنهڙا هٿ ظاهر ٿين ٿا جيڪي اها ٽاري عثمان جي حوالي ڪن ٿا. ڪيڏي مھل، جِن هنن لاءِ ٿڌي پاڻي جو جڳ کڻي اچن ٿا. هن قسم جي توهم پرستانه سوچ تي افسوس ئي ڪري سگهجي ٿو جنھن جي توقع ڪنھن روشن خيال ۽ جديد مصنف کان نٿي ڪري سگهجي.

·        پھرين بختاور کي عثمان جي شادي جي تڪڙ آهي پر مڱڻو ٿيڻ کان پوءِ کيس اها ڳالهه ڄڻ ته وسري ٿي وڃي. مڱڻو انگريزن جي دور ۾ ٿيو، تنھن کان پوءِ ٻنيون الاٽ ٿيون، ڌاريا آيا، جهنگ وڍي آباديون ڪيائون، پاڪستان ٺھيو، انڊيا کان ماڻهو هجرت ڪري آيا پر شادي جو نالو ئي نه! آخر ۾ اهو ڏيکاريل آهي ته بختاور سئو سالن جي آهي ۽ عثمان جو پٽ اڃا ننڍڙو ٻار آهي ته عثمان جو انتقال ٿئي ٿو. ان وقت، هڪ اندازي موجب، جمعي جي عمر 75 کان 80 سالن جي وچ ۾ هئڻ گهرجي پر تاثر اهو ٿو ڏنو وڃي ته ڄڻ ٻئي پٽ اڃا جوان آهن، ڇو ته جمعي کي پنھنجي ڀاڄائي سان شادي ڪرڻ لاءِ چيو وڃي ٿو. لڳي ٿو مصنف، وقت جو ڪو حساب رکيو ئي ناهي.

·        جڏهن ڌاڙيلن جو آزار هو ته، مصنف لکي ٿو ته صوبيدار، ڳوٺاڻن کي بندوقون موڪلي ڏنيون ته هو ڌاڙيلن سان مقابلو ڪن! اها اڻ ٿيڻي ڳالهه آهي. جيڪڏهن بندوقن جي لائسنس جي ڳالهه هجي ها ته کڻي مڃجي ها.

·        بختاور جي گهر ۾ کاٽ لڳي ٿو ته، بختاور کي خواب ۾ ”باڇا پير“ اچي کيس چوريءَ بابت ٻڌائي ٿو! انهيءَ توهم پرستي جو ڪھڙو علاج ٿي سگهي ٿو!!

·        مصنف بار بار لکي ٿو ته انگريزن ٻيلو سڪائڻ لاءِ، ان جو پاڻي بند ڪيو. ٻيلو ڪو فصل ته ڪونهي جو ان جو پاڻي بند ڪبو ته سڪي ويندو. انهيءَ کي مشاهدي جي زبردست ڪمي ئي چئي سگهجي ٿي ڇو ته نھري پاڻي بند ڪرڻ سان ٻيلو ڪڏهن به نه سڪندو. جيڪڏهن پنجن سالن ۾ رڳو هڪ دفعو به بارش پوي تڏهن به ٻيلو سلامت رهندو.

·        هڪ ڏينھن بختاور مال چارڻ وئي، سج بيٺي موٽي آئي، پوءِ ڏاٽو کڻي، گهوڙي تي چڙهي ٻني تان گاهه ڪرڻ وئي جيڪا پنج ڇهه ڪوهه پري هئي. پنجن ڪوهن ۾ 16 ڪلو ميٽر ٿيندا آهن. ڇا هي ممڪن آهي؟

·        مشاهدي جي ڪمي ته جا بجا نظر اچي ٿي. مثلن: ”پيرو، ڊڊي تان لھي، ڪانڀ ڪڍي ماني کائڻ لڳو.“ اول ته ماني کائڻ مھل ڪانڀ ڪڍبي نه آهي ڇو ته ائين ماني کائڻ انتھائي مشڪل ٿي ويندو. ٻيو ته پيرو ٽنگن کان معذور آهي. هڪ معذور لاءِ ، اهو ممڪن ئي ڪونهي ته هو ڪانڀ ڪڍي ويھي، ڇو ته ڪانڀ ڪڍي ويھڻ سان ٽنگن تي زور پوي ٿو.

·        مصنف ٿورو تاريخ جو مطالعو ڪري ها ته، کيس انگريزن طرفان، مکي ٻيلي کي ختم ڪرڻ جي اصل ڪارڻ جو پتو پوي هئا. مکي ٻيلو، حر مجاهدن جي محفوظ پناھگاه هئي. نه صرف ايترو پر اتي ابو پوٽا به رهندا هئا جيڪي هٿيار ٺاهڻ جا وڏا ڪاريگر هئا جيڪو فن هنن کي ٻن سِکن سيکاريو هو، جيڪي پورچوگيزن جي فوج ۾ رهي چڪا هئا. اهي هٿيار، حرن کي ڪم ايندا هئا. ڌاڙيلن جو ته بھانو هو، انگريزن کي اصل ۾ حرن جو مضبوط ٿاڪ ختم ڪرڻو هو.

فني خاميون پنهنجي جاءِ تي پر، علامتي طور ڏسجي ته هن ناول ۾ پنھنجي ڌرتي پيرن هيٺان کسڪڻ جو گھرو درد سمايل آهي. مکي ٻيلي جي ياد ڏياري، مصنف شايد، اهو چوڻ ٿو چاهي ته جيڪڏهن قوم هٿ تي هٿ رکي ويٺي رهي ته، ان سان به اهڙو ئي حشر ٿيندو جيڪو مکي جي مالوندن سان ٿيو.