23/05/2025

ڪتاب ”گلابي اڳتي ويندڙ راهه“ - رايو: ڊاڪٽر رياضت ٻرڙو (Dr Riazat Buriro)

 رايو: ڊاڪٽر رياضت ٻرڙو

ڪتاب ”گلابي اڳتي ويندڙ راهه“

تحقيق ۽ ترجمو: علي آڪاش

 

سنڌي ادب جي پڙهندڙن ۽ شاگردن، خاص ڪري سنڌي شاعرن کي، 2019ع ۾ انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجيءَ پاران شايع ٿيل هيءُ بھترين ڪتاب ”گلابي اڳتي ويندڙ راهه“ ضرور ۽ ڌيان سان پڙهڻ گهرجي. هِيءُ ڪو رواجي طريقي سان ترتيب، تدوين ۽ ترجمو ڪيل ڪتاب نه آهي، پر منجهس دنيا جي ڪيترين ئي ٻولين، خاص ڪري انگريزيءَ جي جَڳ مشھور ۽ مکيه شاعرن جي حياتين ۽ تخليقن جا تعارفي ۽ تجزياتي جائزا، انگريزيءَ ۾ لکيل يا ترجمو ڪيل سندن چونڊ تخليقن ۽ انهن جي سنڌي ترجمي سان ڏنل آهن. انهن شاعرن ۾ ترتيبوار هِي اهم شاعر شامل آهن: وليم ورڊس ورٿ، چارلس بودليئر، پابلو نرودا، ماياڪووسڪي ولاديمير، ائنا اخمتووا، ٽِي ايس اِليَٽ، محمود درويش، لارڊ بائرن، پرسي بش شيلي، جان ڪيٽس، املي ڊڪنسن، والٽ وٽمئن، فروغ فرخزاد، احمد شاملُو، رابندر ناٿ ٽئگور، گوئٽي، پُشڪن اليڪساندر، جان ڊن، خليل جبران، ڪولرج، ايڊگر ايلن پو، وليم بليڪ، والس اسٽيونز، رابرٽ فراسٽ، وليم بٽلر ييٽس، مايا اينجلو، چارلس بُڪووسڪي، جان ڪليئر، ڪونراڊ ايڪن، لينگسٽن هيوجز ۽ بلي ڪولنس.

19/05/2025

”جديد سنڌي ناول“ - مختصر رايو / ڊاڪٽر رياضت ٻرڙو (Dr Riazat Buriro)

 رايو: ڊاڪٽر رياضت ٻرڙو

جديد سنڌي ناول“ - مختصر رايو 


سنڌي ٻوليءَ ۾ لکندڙ نئين ٽھيءَ جي ليکڪه صنم جاگيراڻيءَ سان منھنجي پھرين ملاقات گذريل اياز ميلي ۾، ڊسمبر 2024ع ۾، خانه بدوش رائيٽرس ڪيفي جي ادبي هال ۾ ٿي، جتي مان، پنھنجن ويجهن دوستن احسان دانش، فياض لطيف ۽ دولت رام کتريءَ سان ڪچھري ڪري رهيو هيم. ان موقعي تي، هوءَ هوا جي جهوٽي جيان آئي، ۽ پنھنجي استاد ڊاڪٽر فياض لطيف کي پنھنجو شايع ٿيل ڪتاب ”جديد سنڌي ناول“ [تنقيدي اڀياس] ڏيڻ سميت اسان کي به عنايت ڪيائين. اسان کيس مھرباني چئي ۽ يادگيريءَ طور ڪتاب جي مھورتي تصوير ڪڍي سين.

اسٽيٽس ڪو ادب يا جمودي ادب / اڪبر لغاري (Akbar Laghari)

 اڪبر لغاري

اسٽيٽس ڪو ادب يا جمودي ادب 


يورپ، آمريڪا، ڪئناڊا وغيره جي ڪتابن جي دوڪانن تي وڃبو ته سنجيده ادب سان گڏ وڏي تعداد ۾ اهڙا ادبي ڪتاب ملندا، جنھن ادب کي جمودي ادب چيو وڃي ٿو. اهو جمودي ادب، اردو ادب ۾ به وڏي مقدار ۾ موجود رهندو آيو آهي. سسپينس، جاسوسي ۽ سب رنگ جھڙا ڊائجيسٽ هن ادب جا مثال آهن، پر ان کان علاوه اردو ۾ بيشمار ڪتاب اهڙا به ملندا جيڪي بظاهر ته سنجيده ادبي ڪتاب لڳندا ليڪن پڙهڻ کان پوءِ خبر پوندي ته اهي به جمودي ادب جو ئي حصو آهن. سنڌي ادب گهڻو ڪري ترقي پسند ۽ سنجيده رهيو آهي پر ڪافي جمودي ادب پڻ لکيو ويوآهي. ليڪن ايڪيھين صديءَ جي شروع ٿيڻ سان، سنڌي ادب وڏي تبديليءَ مان گذريو ۽ اڃا به مسلسل گذري رهيو آهي. ان جو هڪ مظھر اهو به آهي ته هاڻي سنجيده ادب خاص ڪري سنڌي ناولن ۾ جمودي ادب جو تعداد تيزي سان وڌي رهيو آهي، جنھن ۾ ”سوشل ميڊيائي شھرت جي بک“ هڪ وڏو ڪردار ادا ڪري رهي آهي.

08/01/2025

ناول ”عاشق عورت“ جو جائزو - اڪبر لغاري (Akbar Laghari)

 اڪبر لغاري

ناول ”عاشق عورتجو جائزو

اهي فلمون يا ناول، ڏسندڙ يا پڙهندڙ جو ڌيان يڪدم ڇڪائي وٺندا آهن جن جي شروعات ۾ ائڪشن يا ٿرل هوندو آهي. هن ناول جي شروعات به هڪ فلمي سين سان ٿئي ٿي. سڪندر صحافي آهي ۽ سمنڊ تي ويٺو آهي ته هڪ پريمي جوڙو ڏسي ٿو جنھن کي پوليس پڪڙڻ جي ڪوشش ڪري ٿي ته مرد ڀڄي وڃي ٿو ۽ عورت روئڻ لڳي ٿي جيڪا هڪ مٿئين وچولي طبقي جي نظر ٿي اچي. پوليس اها ذميداري سڪندر کي ٿي ڏي، ته هو کيس عزت سان گهر پھچائي پر عورت چالاڪيءَ سان سڪندر کي ريسٽورنٽ تي ڇڏي گم ٿي وڃي ٿي. ڪافي وقت کان پوءِ اها عورت سڪندر سان رابطو ڪري ٿي ۽ ائين انهن ٻنهي جي وچ ۾ دوستي ٿئي ٿي. فون تي رومانوي ۽ جنسي گفتگو ڪندي آخرڪار سندن دوستي جنسي تعلق ۾ بدلجي وڃي ٿي.سڪينا عرف سيم جو تعلق غريب گهراڻي سان هو پر مائٽن سندس شادي، سندس مرضيءَ کان بغير، هڪ طاقتور شخص سان ڪرائي، جيڪو هڪ خفيه اداري ۾ آفيسر هجڻ سان گڏ زميندار ۽ ٻارن ٻچن وارو هو. شاديءَ کان پوءِ هن سڪينا کي بي اي ۽ ايم اي ڪرائي ۽ نوڪري به وٺي ڏني. سيم کي هر طرح جو سک حاصل هو پر کيس پنھنجي ”مرضي“ ۽ ”آزادي“  نه هئي. هوءَ هر وقت نظرن ۽ پھري ۾ هوندي هئي. انهيءَ دوران سندس واسطو هڪ اهڙي قومي ڪارڪن سان ٿيو جيڪو روپوش هو. موقعو ڏسي ۽ لڪي لڪي هن سان ملندي رهندي هئي. ٻيئي هڪٻئي تي فدا هوندا هئا. هيءُ اهو ئي همراهه هو جيڪو سمنڊ تي پوليس کان ڀڄي نڪتو ۽ جنھن واقعي کان پوءِ، سيم ۽ سڪندر جو افيئر شروع ٿيو. نيٺ قومي ڪارڪن، ايجنسين هٿان پڪڙجي پوي ٿو ۽ تفتيش ڪندي ادارا، سيم جي مڙس تائين به پھچن ٿا جنھن کي پوءِ سڄي قصي جي خبر ٿي پوي. پھرين ته هو سخت ڪاوڙ ۾ ٿو اچي وڃي ۽ سيم تي سختي وڌائي ڇڏي ٿو ليڪن پوءِ، هن جي خيال مطابق، سندس نوجوان گهر واريءَ کي جنسي ضرورت وڌيڪ آهي تنھنڪري هو اها ضرورت پوري ڪرڻ لاءِ، وحشي انداز سان ڀرپور ڪوشش ڪري ٿو جنھن سبب سيم وڌيڪ تڪليف ۽ ذهني اذيت مان گذري ٿي. هو سيم تي جسماني تشدد ته نٿو ڪري پر طنز ۽ طعنا ڏيئي نفسياتي تشدد ڪري ٿو. هڪ ته سيم کي اهو الڪو ته، سندس مڙس، قومي ڪارڪن کي مارائي ڇڏيندو، ٻيو سندس طعنن، هن کي ذهني مريض ٺاهي ڇڏيو ۽ خود ڪشيءَ جي ڪوشش به ڪيائين. سڪندر سان سيم جي دوستي گھري ٿيندي وئي. جنسي ڇڪ ۽ محبت جي پياس ٻنهي کي سک سان ويھڻ نٿي ڏنو. سڪندر پاڻ ٻارن ٻچن وارو هو ليڪن هن تي، سيم جي چاهت وڌيڪ شدت سان حملو ڪيو ۽ هي بيچين عاشق بنجي پيو. سڪندر اخبار ۾ کنڀي گم ڪيل ماڻهن بابت ڪالم لکيا هئا جنھن سبب کيس نامعلوم فون اچڻ لڳا جن کيس مستقل دهشت (Paranoia) ۾ مبتلا ڪري ڇڏيو. سيم هڪ دفعو ٻيھر پڪڙجي پيئي. سندس مڙس کي اها سم هٿ اچي ويئي جنھن تان هوءَ سڪندر سان ڳالهائيندي هئي. سندس مڙس مٿس سختي وڌائي ڇڏي جنھن سبب هو نفسياتي مريض بنجي ويئي. ٻئي طرف سڪندر کي نامعلوم ميسيج اچڻ لڳا جنھن ۾ سيم ۽ سندس ملاقاتن جو ذڪر هو، جنھن سبب سڪندر جي پريشاني شدت اختيار ڪري ويئي ۽ سندس پئرانويا وڌي نيوروسس (Neurosis) ۾ تبديل ٿي ويئي. هڪ ڏينھن خبر آئي ته سيم ۽ سندس مڙس ڪمري ۾ مرده حالت ۾ مليا. شايد سيم مڙس کي ماري پوءِ خودڪشي ڪري ڇڏي هئي. اها خبر پڙهي سڪندر ذهني توازن وڃائي ويٺو ۽ ائين هيءُ قصو سڀني جي برباديءَ کان پوءِ اختتام پذير ٿيو.

”اندر جنين رڻ“ ناول جو جائزو - اڪبر لغاري (Akbar Laghari)

 اڪبر لغاري

”اندر جنين رڻناول جو جائزو

هيءُ ناول، لاڙ ۾ برساتن ۽ سمنڊ ۾ چاڙھ سبب ٿيندڙ تباهي جي پس منظر ۾ لکيل آهي جنھن ۾ نه صرف، ڪيئي ٻنيون، گهر۽ فصل لڙهي ويا پر هزارين ماڻهن جون حياتيون به ويون. جيڪي بچيا، اهي اهڙو دربدر ۽ برباد ٿيا جو سالن تائين آباد نه ٿي سگهيا. ناول ۾ گھرن ۽ ماڻهن جي لڙهڻ جا دلخراش منظر اهڙي طريقي سان بيان ڪيل آهن جو پڙهندڙ جي دل کي جهٻو اچيو وڃي. ڪٿي ڪٿي ته قيامتِ صغريٰ آهي. برسات جو پاڻي ايترو هو جو مري ويل ماڻهن جي لاشن دفن ڪرڻ لاءِ ڪا خشڪ زمين نه بچي هئي. جن ماڻهن وڻن تي چڙهي، پاڻي کان بچاءُ ڪيو، اهي بکن وگهي مري ويا.

07/01/2025

ڊاڪٽر بشير احمد شاد جي آتم ڪٿا ”هِتِ حياتيءَ ڏينھڙا“ - ستار سروهي (Sattar Sarohi)

 ستار سروهي

زندگي؛ جا سدا محنت، محبت ۽ سفر ۾ رهي

(ڊاڪٽر بشير احمد شاد جي آتم ڪٿا ”هِتِ حياتيءَ ڏينھڙا“ جو مختصر تعارف)

غير افسانوي ادب ۾ آتم ڪٿائن جي پنهنجي هڪ منفرد اهميت رهي آهي، جو اهي آتم ڪٿائون دراصل انساني زندگيءَ جي تلخ ۽ خوشگوار تجربن جي يادگيرين، درد ڪٿائن ۽ وارتائن جو دستاويزي اظھار هونديون آهن. انهن ۾ زندگيءَ جون حقيقيتون ۽ سبق شامل هوندا آهن، اهي سبق، جيڪي انسان جياپي جي جنگ وڙهڻ دوران پوري حياتي پيو سِکندو رهندو آهي. مرزا قليچ بيگ جي آتم ڪٿا ”سائو پن يا ڪارو پنو“ کان ويندي، ڊاڪٽر بشير احمد شاد جي زيرِ اڀياس آتم ڪٿا ”هِتِ حياتيءَ ڏينھڙا“ تائين، سنڌي ادب ۾ بيشمار آتم ڪٿائون ڇپجي چڪيون آهن ۽ انهن آتم ڪٿائن جا باقاعدي پڙهندڙ موجود آهن.

03/01/2025

ناول ”آراڌني“ جو جائزو - اڪبر لغاري (Akbar Laghari)

 اڪبر لغاري

 ناول ”آراڌني“ جو جائزو

 ”آراڌني“ جو تعلق گهاتو نگر يا لياري جي هڪ سُٺي خاندان سان آهي. جتي هُوءَ مائٽن جي ۽ ڀائرن جي دادلي آهي. کيس مسلسل هڪ خُواب اچي ٿو، جنھن ۾ هُوءَ ڏسي ٿي ته ڪنھن ٻيڙيءَ ۾ سوار آهي، جنھن جي ناکُئي کي ڪارا ڪپڙا پھريل آهن ۽ سندس چھري تي نقاب پيل آهي. هُو کيس درياءُ جي ٻي پار پُڄائي، پاڻ سان گڏ وٺي وڃي ٿو ۽ هڪ وڻ طرف اِشارو ڪري ٿو. هُوءَ ڏسي ٿي ته ان وڻ هيٺان هڪ خُوبصرت ڇوڪري ويٺل آهي، جنھن جي هَنج ۾ هڪ سُھڻو نوجوان ليٽيل آهي. غور سان ڏسي ٿي ته وڻ هيٺان ويٺل ڇوڪري هُوءَ پاڻ آهي. کيس اجنبي ٻُڌائي ٿو ته، اهو سندس ماضي آهي. پوءِ ڪي ڌرمي ماڻهو ڀالا کڻي اچن ٿا ۽ ان نوجوان کي قتل ڪري ڇڏين ٿا. ساڳيو ڀالو کڻي، جڏهن اها ڇوڪري خودڪشي ڪري ٿي، تڏهن آراڌني نِنڊ مان جاڳي پوي ٿي. هِي خواب سندس زندگيءَ ۾ ايستائين اچي ٿو، جيستائين هن جي ملاقات منصور سان نٿي ٿئي.

بختاور مکيءَ جي - اڪبر لغاري (Akbar Laghari)

 اڪبر لغاري 

بختاور مکيءَ جي

(ناول جو جائزو)

هيءُ ناول ان دور جو قصو آهي جڏهن انگريزن، مکي ٻيلي کي ختم ڪرڻ جو فيصلو ڪيو. مکي ٻيلو، اتي صدين کان رهندڙ ماڻهن، جانورن، پکين ۽ جيت جڻين جي آماجگاه ۽ آسائش سان گڏ، هزارين خاندانن ۽ انهن جي چوپائي مال جي گذران جو ذريعو هو. هتي رهندڙ ماڻهن جي ثقافتي زندگيءَ جو بنياد ۽ محور سندن مال متاع تي هو. جيڪڏهن مينھيون، ڍڳيون، ٻڪريون ۽ رڍون خوش ته انهن تي گذران ڪندڙ ماڻهو به خوش. مکي ميلو ۾ مال لاءِ گاهه پٺي سان گڏ، ڳوٺاڻن جي اجهي اڏڻ لاءِ ڪاٺ ۽ ڪک پن سان گڏ، ٻيو به گهڻو ڪجهه هو. ڳوٺاڻن جي سادي زندگي، جنھن ۾ سڪون ۽ باهمي احترام سان گڏ، جهيڙا جهٽا، چوريون چڪاريون ۽ انهن جون ڇيڙيون نبيريون به هيون جيڪي زرعي ۽ مالوند سماج جون حصو هونديون آهن.

05/05/2023

پرينءَ جو شهر- ڪتاب تي تَبصرو - سردار خاتون (Sardar Khatoon)

 سردار خاتون

پرينءَ جو شهر- ڪتاب تي تَبصرو

 ڪنھن به ٻوليءَ جي ادب ۾ ڪھاڻي وڏي اھميت رکي ٿي، ڪھاڻي کي ئي ڪنھن به سماج جو آئينو ليکيو ويندو آهي. ڪھاڻي وسيلي سماج جي ھاڪاري ۽ ناڪاري ڪِردارن کي وائکو ڪرڻ سان گڏوگڏ مُعاشري ۾ رھندڙ ماڻھن جي نفسيات ۽ ڪِردار جي گڻن اوگڻن کي ظاھر ڪري ٿي، ڪھاڻين جا ڪِردار ڪنھن به سماج جو حقيقي عڪاس ٿين ٿا. گذريل سال 2022ع ۾ سنڌ ورسٽي مان سنڌي شعبي مان پاس آئوٽ ٿيل نئين اُڀرندڙ ليکڪ مبين سنڌي جو ڪتاب پڙھڻ جو موقعو مليو. اٺين اياز ميلي جي موقعي تي ڀاءُ مبين پنھنجي ڪھاڻي جو ڪتاب ”پرينءَ جو شھر“ مون کي تحفي طور پيش ڪيو، جيڪو پڙھڻ کان پوءِ مون کي احساس ٿيو ته ھِن ننڍڙي وھي ۾ ھُو ايتري شاندار تخليقي صلاحيتن جو مالڪ آھي. ھِن ڪتاب جون ڪھاڻيون گھڻي قدر ورسٽي جي پس منظر ۾ لکيل آھن. سنڌ ورسٽي ۾ پيش ايندڙ مَسئلن کي ڪھاڻي جي روپ ۾ پيش ڪيو ويو. مبين سنڌي پنھنجي ڪھاڻين ۾ نه رُڳو مَسئلن جي نشاندھي ڪري ٿو، پر گڏوگڏ حل به ڏسي ٿو، ۽ رھنمائي به ڪري ٿو، جيڪو وقت جي اشد ضرورت آهي. ھِن ڪتاب جون سَڀ ڪھاڻيون پنھنجو مٽ پاڻ آھن، ڪُجھ قابلِ ذڪر ڪھاڻين جا عڪس پڙھندڙن سان ونڊجن ٿا:

20/04/2023

شيخ اياز جا اردو ۽ سنڌي ٻولين بابت تقابلي ويچار - ڊاڪٽر رياضت ٻرڙو (Dr. Riazat Buriro)

ڊاڪٽر رياضت ٻرڙو

شيخ اياز جا اردو ۽ سنڌي ٻولين بابت تقابلي ويچار

(مختصر جائزو)


 شيخ اياز جو شمار ويھين صديءَ جي سنڌي شاعرن ۾ انتھائي مٿاهين درجي تي ٿئي ٿو. کيس ويھين صديءَ جي عظيم سنڌي شاعر جي حيثيت به حاصل آهي، جنھن جا نه صرف پنھنجي حياتيءَ ۾ ئي همعصرن تي اثر رهيا، پر هن جي سرجيل سنڌي شاعريءَ ۽ نثري ادب، سنڌي ادب جا به نوان ۽ مثبت رخ متعين ۽ مقرر ڪيا. ان جي شاهدي هن جا سرجيل ۽ ڇپيل شعري مجموعا ڀَليءَ ڀَتِ ڏين ٿا جن جو ڳاڻيٽو 40 کان مٿي آهي ۽ جن جي شروعات ”ڀونر ڀري آڪاس“ کان سن 1962ع ۾ ٿئي ٿي، جڏهن ته سندس سنڌي افسانا پڻ ڇپجي مشھور ٿِي چڪا هئا جيڪي اول ”سفيد وحشي“ (1946ع) ۽ ان بعد ”پنهل کان پوءِ“ (1954ع) مجموعن ۾ ڇپيا هئا. ان ڪتاب کان اڳ شيخ اياز اردوءَ ۾ به ڀرپور شاعري ڪئي هئي، جنھن جو پھريون مجموعو ”بوئے گل نالهء دل“ سندس سنڌي مجموعي کان 8 سال اڳ سن 1954ع ۾، آفاق صديقيءَ سھيڙي ڇپرايو هو. صديقي صاحبُ ان ڪتاب جي پيش لفظَ بعنوان ”پس منظر“ ۾ لکي ٿو: ”اياز کي اردو شاعري کي عمر صرف آٹھ نو سال هے۔ اردو شاعري کا چسکا تو اسے کراچي هي ميں لگ گيا تھا ليکن اپني عديم الفرصتي اور کراچي کي روا روي کے پيش نظر  وه اس طرف کوئي خاص توجه نه دي سکا۔ کراچي کے دورِ قيام ميں اس نے صرف کچھ هي نظميں کهي هيں۔ باقي تمام نظميں سکھر ميں کهي گئي هيں۔ ان نظموں ميں نه صرف اس کي اپني زندگي کا مکمل عکس هے بلکه ايک ايسا فلسفهء حيات بھي هے جو ’تپتي هوئي دھوپ‘ ميں ’سايهء ديوار‘ کا کام دے۔ اس کا يه فلسفهء کائنات اور اس کے دلچسپ مظاهر کو بڑي خوش اصلوبي سے اپنے دامن ميں سميٹے هوئے هے۔“[ کاظمي، 27:2010]  ان راءِ منجهان اياز جي اردو ٻوليءَ تي مھارت ۽ سندس شاعريءَ جي فڪري اڏار کي پرکي سگهجي ٿو. هُو تسلسل سان سنڌيءَ ۽ اردو ٻوليءَ ۾ ويھين صديءَ جي چوٿين ۽ پنجين ڏهاڪي ۾ شاعري ڪندو رهيو هو ۽ ڪجهه اردو مشاعرن ۾ اهميت سان حصو ورتو هو. هُن 1960ع جي ڏهاڪي جي وچيَن ورهين ۾، 200 کن غزلن تي مشتمل پنھنجي اردو شاعريءَ جو ٻيو مجموعو ”کفِ گل فروش“ جي نالي سان ترتيب ڏنو هو [اياز، 130:2021]، پر اهو ڪجهه سببن جي ڪري ڇپجي نه سگهيو هو. البت شيخ ايازَ ”شاهه جي رسالي“ جو منظوم اردو ترجمو ”رسالهء شاه عبداللطيف“ نالي سان ڪيو هو جيڪو سنڌ يونيورسٽي پاران سن 1963ع ۾ ڇپجي چڪو هو. شيخ اياز جي اردو شاعري ايتري ته اهميت ماڻي چڪي هئي جو ترقي پسند نامياري شاعر فيض احمد فيض کي به شيخ اياز بابت چوڻو پيو ته ”وادئ سندھ ميں تو ان کا کلام عوام و خواص کي زبان پر هے هي، ليکن اردو زبان بھي ان کے فيض سے خالي نهيں رهي۔ ان کي اردو ميں کهي جانے والي نظموں کے علاوه شاه عبداللطيف بھٹائي کے رسالے کا اردو ترجمه بھي اپني جگه پر اردو ادب ميں ايک قابلِ قدر اضافه هے۔“[ فرخي، 13:1998]