ناول ”عاشق عورت“ جو جائزو - اڪبر لغاري (Akbar Laghari)

 اڪبر لغاري

ناول ”عاشق عورت“ جو جائزو

اهي فلمون يا ناول، ڏسندڙ يا پڙهندڙ جو ڌيان يڪدم ڇڪائي وٺندا آهن جن جي شروعات ۾ ائڪشن يا ٿرل هوندو آهي. هن ناول جي شروعات به هڪ فلمي سين سان ٿئي ٿي. سڪندر صحافي آهي ۽ سمنڊ تي ويٺو آهي ته هڪ پريمي جوڙو ڏسي ٿو جنھن کي پوليس پڪڙڻ جي ڪوشش ڪري ٿي ته مرد ڀڄي وڃي ٿو ۽ عورت روئڻ لڳي ٿي جيڪا هڪ مٿئين وچولي طبقي جي نظر ٿي اچي. پوليس اها ذميداري سڪندر کي ٿي ڏي، ته هو کيس عزت سان گهر پھچائي پر عورت چالاڪيءَ سان سڪندر کي ريسٽورنٽ تي ڇڏي گم ٿي وڃي ٿي. ڪافي وقت کان پوءِ اها عورت سڪندر سان رابطو ڪري ٿي ۽ ائين انهن ٻنهي جي وچ ۾ دوستي ٿئي ٿي. فون تي رومانوي ۽ جنسي گفتگو ڪندي آخرڪار سندن دوستي جنسي تعلق ۾ بدلجي وڃي ٿي.سڪينا عرف سيم جو تعلق غريب گهراڻي سان هو پر مائٽن سندس شادي، سندس مرضيءَ کان بغير، هڪ طاقتور شخص سان ڪرائي، جيڪو هڪ خفيه اداري ۾ آفيسر هجڻ سان گڏ زميندار ۽ ٻارن ٻچن وارو هو. شاديءَ کان پوءِ هن سڪينا کي بي اي ۽ ايم اي ڪرائي ۽ نوڪري به وٺي ڏني. سيم کي هر طرح جو سک حاصل هو پر کيس پنھنجي ”مرضي“ ۽ ”آزادي“  نه هئي. هوءَ هر وقت نظرن ۽ پھري ۾ هوندي هئي. انهيءَ دوران سندس واسطو هڪ اهڙي قومي ڪارڪن سان ٿيو جيڪو روپوش هو. موقعو ڏسي ۽ لڪي لڪي هن سان ملندي رهندي هئي. ٻيئي هڪٻئي تي فدا هوندا هئا. هيءُ اهو ئي همراهه هو جيڪو سمنڊ تي پوليس کان ڀڄي نڪتو ۽ جنھن واقعي کان پوءِ، سيم ۽ سڪندر جو افيئر شروع ٿيو. نيٺ قومي ڪارڪن، ايجنسين هٿان پڪڙجي پوي ٿو ۽ تفتيش ڪندي ادارا، سيم جي مڙس تائين به پھچن ٿا جنھن کي پوءِ سڄي قصي جي خبر ٿي پوي. پھرين ته هو سخت ڪاوڙ ۾ ٿو اچي وڃي ۽ سيم تي سختي وڌائي ڇڏي ٿو ليڪن پوءِ، هن جي خيال مطابق، سندس نوجوان گهر واريءَ کي جنسي ضرورت وڌيڪ آهي تنھنڪري هو اها ضرورت پوري ڪرڻ لاءِ، وحشي انداز سان ڀرپور ڪوشش ڪري ٿو جنھن سبب سيم وڌيڪ تڪليف ۽ ذهني اذيت مان گذري ٿي. هو سيم تي جسماني تشدد ته نٿو ڪري پر طنز ۽ طعنا ڏيئي نفسياتي تشدد ڪري ٿو. هڪ ته سيم کي اهو الڪو ته، سندس مڙس، قومي ڪارڪن کي مارائي ڇڏيندو، ٻيو سندس طعنن، هن کي ذهني مريض ٺاهي ڇڏيو ۽ خود ڪشيءَ جي ڪوشش به ڪيائين. سڪندر سان سيم جي دوستي گھري ٿيندي وئي. جنسي ڇڪ ۽ محبت جي پياس ٻنهي کي سک سان ويھڻ نٿي ڏنو. سڪندر پاڻ ٻارن ٻچن وارو هو ليڪن هن تي، سيم جي چاهت وڌيڪ شدت سان حملو ڪيو ۽ هي بيچين عاشق بنجي پيو. سڪندر اخبار ۾ کنڀي گم ڪيل ماڻهن بابت ڪالم لکيا هئا جنھن سبب کيس نامعلوم فون اچڻ لڳا جن کيس مستقل دهشت (Paranoia) ۾ مبتلا ڪري ڇڏيو. سيم هڪ دفعو ٻيھر پڪڙجي پيئي. سندس مڙس کي اها سم هٿ اچي ويئي جنھن تان هوءَ سڪندر سان ڳالهائيندي هئي. سندس مڙس مٿس سختي وڌائي ڇڏي جنھن سبب هو نفسياتي مريض بنجي ويئي. ٻئي طرف سڪندر کي نامعلوم ميسيج اچڻ لڳا جنھن ۾ سيم ۽ سندس ملاقاتن جو ذڪر هو، جنھن سبب سڪندر جي پريشاني شدت اختيار ڪري ويئي ۽ سندس پئرانويا وڌي نيوروسس (Neurosis) ۾ تبديل ٿي ويئي. هڪ ڏينھن خبر آئي ته سيم ۽ سندس مڙس ڪمري ۾ مرده حالت ۾ مليا. شايد سيم مڙس کي ماري پوءِ خودڪشي ڪري ڇڏي هئي. اها خبر پڙهي سڪندر ذهني توازن وڃائي ويٺو ۽ ائين هيءُ قصو سڀني جي برباديءَ کان پوءِ اختتام پذير ٿيو.

”اندر جنين رڻ“ ناول جو جائزو - اڪبر لغاري (Akbar Laghari)

 اڪبر لغاري

”اندر جنين رڻ“ ناول جو جائزو

هيءُ ناول، لاڙ ۾ برساتن ۽ سمنڊ ۾ چاڙھ سبب ٿيندڙ تباهي جي پس منظر ۾ لکيل آهي جنھن ۾ نه صرف، ڪيئي ٻنيون، گهر۽ فصل لڙهي ويا پر هزارين ماڻهن جون حياتيون به ويون. جيڪي بچيا، اهي اهڙو دربدر ۽ برباد ٿيا جو سالن تائين آباد نه ٿي سگهيا. ناول ۾ گھرن ۽ ماڻهن جي لڙهڻ جا دلخراش منظر اهڙي طريقي سان بيان ڪيل آهن جو پڙهندڙ جي دل کي جهٻو اچيو وڃي. ڪٿي ڪٿي ته قيامتِ صغريٰ آهي. برسات جو پاڻي ايترو هو جو مري ويل ماڻهن جي لاشن دفن ڪرڻ لاءِ ڪا خشڪ زمين نه بچي هئي. جن ماڻهن وڻن تي چڙهي، پاڻي کان بچاءُ ڪيو، اهي بکن وگهي مري ويا.

ڊاڪٽر بشير احمد شاد جي آتم ڪٿا ”هِتِ حياتيءَ ڏينھڙا“ - ستار سروهي (Sattar Sarohi)

 ستار سروهي

زندگي؛ جا سدا محنت، محبت ۽ سفر ۾ رهي

(ڊاڪٽر بشير احمد شاد جي آتم ڪٿا ”هِتِ حياتيءَ ڏينھڙا“ جو مختصر تعارف)

غير افسانوي ادب ۾ آتم ڪٿائن جي پنهنجي هڪ منفرد اهميت رهي آهي، جو اهي آتم ڪٿائون دراصل انساني زندگيءَ جي تلخ ۽ خوشگوار تجربن جي يادگيرين، درد ڪٿائن ۽ وارتائن جو دستاويزي اظھار هونديون آهن. انهن ۾ زندگيءَ جون حقيقيتون ۽ سبق شامل هوندا آهن، اهي سبق، جيڪي انسان جياپي جي جنگ وڙهڻ دوران پوري حياتي پيو سِکندو رهندو آهي. مرزا قليچ بيگ جي آتم ڪٿا ”سائو پن يا ڪارو پنو“ کان ويندي، ڊاڪٽر بشير احمد شاد جي زيرِ اڀياس آتم ڪٿا ”هِتِ حياتيءَ ڏينھڙا“ تائين، سنڌي ادب ۾ بيشمار آتم ڪٿائون ڇپجي چڪيون آهن ۽ انهن آتم ڪٿائن جا باقاعدي پڙهندڙ موجود آهن.

ناول ”آراڌني“ جو جائزو - اڪبر لغاري (Akbar Laghari)

 اڪبر لغاري

 ناول ”آراڌني“ جو جائزو

 ”آراڌني“ جو تعلق گهاتو نگر يا لياري جي هڪ سُٺي خاندان سان آهي. جتي هُوءَ مائٽن جي ۽ ڀائرن جي دادلي آهي. کيس مسلسل هڪ خُواب اچي ٿو، جنھن ۾ هُوءَ ڏسي ٿي ته ڪنھن ٻيڙيءَ ۾ سوار آهي، جنھن جي ناکُئي کي ڪارا ڪپڙا پھريل آهن ۽ سندس چھري تي نقاب پيل آهي. هُو کيس درياءُ جي ٻي پار پُڄائي، پاڻ سان گڏ وٺي وڃي ٿو ۽ هڪ وڻ طرف اِشارو ڪري ٿو. هُوءَ ڏسي ٿي ته ان وڻ هيٺان هڪ خُوبصرت ڇوڪري ويٺل آهي، جنھن جي هَنج ۾ هڪ سُھڻو نوجوان ليٽيل آهي. غور سان ڏسي ٿي ته وڻ هيٺان ويٺل ڇوڪري هُوءَ پاڻ آهي. کيس اجنبي ٻُڌائي ٿو ته، اهو سندس ماضي آهي. پوءِ ڪي ڌرمي ماڻهو ڀالا کڻي اچن ٿا ۽ ان نوجوان کي قتل ڪري ڇڏين ٿا. ساڳيو ڀالو کڻي، جڏهن اها ڇوڪري خودڪشي ڪري ٿي، تڏهن آراڌني نِنڊ مان جاڳي پوي ٿي. هِي خواب سندس زندگيءَ ۾ ايستائين اچي ٿو، جيستائين هن جي ملاقات منصور سان نٿي ٿئي.

بختاور مکيءَ جي - اڪبر لغاري (Akbar Laghari)

 اڪبر لغاري 

بختاور مکيءَ جي

(ناول جو جائزو)

هيءُ ناول ان دور جو قصو آهي جڏهن انگريزن، مکي ٻيلي کي ختم ڪرڻ جو فيصلو ڪيو. مکي ٻيلو، اتي صدين کان رهندڙ ماڻهن، جانورن، پکين ۽ جيت جڻين جي آماجگاه ۽ آسائش سان گڏ، هزارين خاندانن ۽ انهن جي چوپائي مال جي گذران جو ذريعو هو. هتي رهندڙ ماڻهن جي ثقافتي زندگيءَ جو بنياد ۽ محور سندن مال متاع تي هو. جيڪڏهن مينھيون، ڍڳيون، ٻڪريون ۽ رڍون خوش ته انهن تي گذران ڪندڙ ماڻهو به خوش. مکي ميلو ۾ مال لاءِ گاهه پٺي سان گڏ، ڳوٺاڻن جي اجهي اڏڻ لاءِ ڪاٺ ۽ ڪک پن سان گڏ، ٻيو به گهڻو ڪجهه هو. ڳوٺاڻن جي سادي زندگي، جنھن ۾ سڪون ۽ باهمي احترام سان گڏ، جهيڙا جهٽا، چوريون چڪاريون ۽ انهن جون ڇيڙيون نبيريون به هيون جيڪي زرعي ۽ مالوند سماج جون حصو هونديون آهن.

پرينءَ جو شهر- ڪتاب تي تَبصرو - سردار خاتون (Sardar Khatoon)

 سردار خاتون

پرينءَ جو شهر- ڪتاب تي تَبصرو

 ڪنھن به ٻوليءَ جي ادب ۾ ڪھاڻي وڏي اھميت رکي ٿي، ڪھاڻي کي ئي ڪنھن به سماج جو آئينو ليکيو ويندو آهي. ڪھاڻي وسيلي سماج جي ھاڪاري ۽ ناڪاري ڪِردارن کي وائکو ڪرڻ سان گڏوگڏ مُعاشري ۾ رھندڙ ماڻھن جي نفسيات ۽ ڪِردار جي گڻن اوگڻن کي ظاھر ڪري ٿي، ڪھاڻين جا ڪِردار ڪنھن به سماج جو حقيقي عڪاس ٿين ٿا. گذريل سال 2022ع ۾ سنڌ ورسٽي مان سنڌي شعبي مان پاس آئوٽ ٿيل نئين اُڀرندڙ ليکڪ مبين سنڌي جو ڪتاب پڙھڻ جو موقعو مليو. اٺين اياز ميلي جي موقعي تي ڀاءُ مبين پنھنجي ڪھاڻي جو ڪتاب ”پرينءَ جو شھر“ مون کي تحفي طور پيش ڪيو، جيڪو پڙھڻ کان پوءِ مون کي احساس ٿيو ته ھِن ننڍڙي وھي ۾ ھُو ايتري شاندار تخليقي صلاحيتن جو مالڪ آھي. ھِن ڪتاب جون ڪھاڻيون گھڻي قدر ورسٽي جي پس منظر ۾ لکيل آھن. سنڌ ورسٽي ۾ پيش ايندڙ مَسئلن کي ڪھاڻي جي روپ ۾ پيش ڪيو ويو. مبين سنڌي پنھنجي ڪھاڻين ۾ نه رُڳو مَسئلن جي نشاندھي ڪري ٿو، پر گڏوگڏ حل به ڏسي ٿو، ۽ رھنمائي به ڪري ٿو، جيڪو وقت جي اشد ضرورت آهي. ھِن ڪتاب جون سَڀ ڪھاڻيون پنھنجو مٽ پاڻ آھن، ڪُجھ قابلِ ذڪر ڪھاڻين جا عڪس پڙھندڙن سان ونڊجن ٿا:

شيخ اياز جا اردو ۽ سنڌي ٻولين بابت تقابلي ويچار - ڊاڪٽر رياضت ٻرڙو (Dr. Riazat Buriro)

ڊاڪٽر رياضت ٻرڙو

شيخ اياز جا اردو ۽ سنڌي ٻولين بابت تقابلي ويچار

(مختصر جائزو)

 شيخ اياز جو شمار ويھين صديءَ جي سنڌي شاعرن ۾ انتھائي مٿاهين درجي تي ٿئي ٿو. کيس ويھين صديءَ جي عظيم سنڌي شاعر جي حيثيت به حاصل آهي، جنھن جا نه صرف پنھنجي حياتيءَ ۾ ئي همعصرن تي اثر رهيا، پر هن جي سرجيل سنڌي شاعريءَ ۽ نثري ادب، سنڌي ادب جا به نوان ۽ مثبت رخ متعين ۽ مقرر ڪيا. ان جي شاهدي هن جا سرجيل ۽ ڇپيل شعري مجموعا ڀَليءَ ڀَتِ ڏين ٿا جن جو ڳاڻيٽو 40 کان مٿي آهي ۽ جن جي شروعات ”ڀونر ڀري آڪاس“ کان سن 1962ع ۾ ٿئي ٿي، جڏهن ته سندس سنڌي افسانا پڻ ڇپجي مشھور ٿِي چڪا هئا جيڪي اول ”سفيد وحشي“ (1946ع) ۽ ان بعد ”پنهل کان پوءِ“ (1954ع) مجموعن ۾ ڇپيا هئا. ان ڪتاب کان اڳ شيخ اياز اردوءَ ۾ به ڀرپور شاعري ڪئي هئي، جنھن جو پھريون مجموعو ”بوئے گل نالهء دل“ سندس سنڌي مجموعي کان 8 سال اڳ سن 1954ع ۾، آفاق صديقيءَ سھيڙي ڇپرايو هو. صديقي صاحبُ ان ڪتاب جي پيش لفظَ بعنوان ”پس منظر“ ۾ لکي ٿو: ”اياز کي اردو شاعري کي عمر صرف آٹھ نو سال هے۔ اردو شاعري کا چسکا تو اسے کراچي هي ميں لگ گيا تھا ليکن اپني عديم الفرصتي اور کراچي کي روا روي کے پيش نظر  وه اس طرف کوئي خاص توجه نه دي سکا۔ کراچي کے دورِ قيام ميں اس نے صرف کچھ هي نظميں کهي هيں۔ باقي تمام نظميں سکھر ميں کهي گئي هيں۔ ان نظموں ميں نه صرف اس کي اپني زندگي کا مکمل عکس هے بلکه ايک ايسا فلسفهء حيات بھي هے جو ’تپتي هوئي دھوپ‘ ميں ’سايهء ديوار‘ کا کام دے۔ اس کا يه فلسفهء کائنات اور اس کے دلچسپ مظاهر کو بڑي خوش اصلوبي سے اپنے دامن ميں سميٹے هوئے هے۔“[ کاظمي، 27:2010]  ان راءِ منجهان اياز جي اردو ٻوليءَ تي مھارت ۽ سندس شاعريءَ جي فڪري اڏار کي پرکي سگهجي ٿو. هُو تسلسل سان سنڌيءَ ۽ اردو ٻوليءَ ۾ ويھين صديءَ جي چوٿين ۽ پنجين ڏهاڪي ۾ شاعري ڪندو رهيو هو ۽ ڪجهه اردو مشاعرن ۾ اهميت سان حصو ورتو هو. هُن 1960ع جي ڏهاڪي جي وچيَن ورهين ۾، 200 کن غزلن تي مشتمل پنھنجي اردو شاعريءَ جو ٻيو مجموعو ”کفِ گل فروش“ جي نالي سان ترتيب ڏنو هو [اياز، 130:2021]، پر اهو ڪجهه سببن جي ڪري ڇپجي نه سگهيو هو. البت شيخ ايازَ ”شاهه جي رسالي“ جو منظوم اردو ترجمو ”رسالهء شاه عبداللطيف“ نالي سان ڪيو هو جيڪو سنڌ يونيورسٽي پاران سن 1963ع ۾ ڇپجي چڪو هو. شيخ اياز جي اردو شاعري ايتري ته اهميت ماڻي چڪي هئي جو ترقي پسند نامياري شاعر فيض احمد فيض کي به شيخ اياز بابت چوڻو پيو ته ”وادئ سندھ ميں تو ان کا کلام عوام و خواص کي زبان پر هے هي، ليکن اردو زبان بھي ان کے فيض سے خالي نهيں رهي۔ ان کي اردو ميں کهي جانے والي نظموں کے علاوه شاه عبداللطيف بھٹائي کے رسالے کا اردو ترجمه بھي اپني جگه پر اردو ادب ميں ايک قابلِ قدر اضافه هے۔“[ فرخي، 13:1998]

نور جوڻيجي جي ناول ”خالي پڻي جو کاڄ“ جو تنقيدي اڀياس - دادن ’ثقلين’ لاشاري (Dadan Saqlain Lashari)

 دادن ’ثقلين’ لاشاري

نور جوڻيجي جي ناول

”خالي پڻي جو کاڄ“ جو تنقيدي اڀياس

ناول جي صنف سنڌي ادب ۾ اوتري پروان نه چڙھي آھي جيتري واڌ ويجهه سنڌي شاعريءَ ۽ سنڌي افساني/ ڪھاڻي ڪئي آھي. سنڌي ادب ۾ ناول جي شروعات 1870ع ۾ ڊاڪٽر جانسن جي ناو ”راسيلاس“ جي سنڌيءَ ۾ ترجمي سان ٿي جنھن جو سھرو مرزا قليچ بيگ جي سر تي آھي. ساڳيءَ طرح سنڌي اصلوڪي ناول لکڻ جو تاج به قليچ بيگ جي ئي مٿي تي آھي جنھن 1881ع ۾ ”دلارام“ ۽ 1885 ۾ ”زينت“ لکي سنڌي ادب جي جهوليءَ ۾ ٻه ناول جا موتي وڌا.

ورهاڱي کان پوءِ سنڌي ڪھاڻيءَ ۾ سنڌي سماج جي تصوير (تاثراتي لفظ) - ڊاڪٽر رياضت ٻرڙو (Dr Riazat Buriro)

 ڊاڪٽر رياضت ٻرڙو

نوجوان ۽ لائق محقق دوست

ڊاڪٽر علي جان ٻرڙو

(ڊاڪٽر علي جان ٻرڙي جي ڪتاب ”ورهاڱي کان پوءِ سنڌي ڪھاڻيءَ ۾ سنڌي سماج جي تصوير“ تي محبت منجهان لکيل تاثراتي لفظ)

علي جان جو نالو به پيارو ۽ دل وارو، ته پاڻ به پيارو ۽ دلبر دوست آهي. سُٺي نموني، شانَ ۽ مانَ سان ڳالهائيندڙ به، ته ورتاءُ ڪندڙ به. سندس ڳالهائڻ ۾ پنھنجائپ ڀرپوريت سان سمايل هوندي آهي، ته ساڻُ هوندي، سندس اُٿا ويٺيءَ ۽ قرب-ڪچھريءَ مان سِڪ ۽ ساٿ به پيو پاڻ پَسائيندو آهي. پاڻ، سنگت ۾ هر طرح ميٺ محبت سان هلندڙ ۽ ملنسار شخصيت جو مالڪ آهي. سندس دل ۽ زبان جي ٻوليءَ ۾، انڪار جي ٻوليءَ بدران اقرار جي ٻولي لفظ لفظ منجهان اڀري ايندي آهي. هن جي ورتاءَ ۾ شامل آهي ته جتي به، جيترو به، سندس وَس ۽ اختيار هلندڙ هوندو، اوترو وس ۽ اختيار هلائيندو، جتي ۽ جيتري به ڪوشش سندس وس ۽ اختيار ۾ هوندي، اوتري ڪوشش ضرور ڪندو، ته جيئن دوست، يار، سنگت، ساٿيءَ، مِٽ، مائٽ، اوڙي پاڙي ۽ واسطي واري جي ڀلائيءَ ۽ بھتريءَ واسطي رُڪيل يا اٽڪيل ڪم، روڪَ ۽ اَٽڪ مان نڪري، اڳتي وڌي ۽ نبري سگهي. پر جيڪڏهن ڪو اوپرو ۽ اڻڄاڻ ماڻهو به هن جي مدد جو گهرجائو هوندو، ته هو ضرور سندس ڪم اچڻ جي ڪوشش ڪندو آهي. اهو سندس سڀاءَ ۾ شامل آهي. مون ڏٺو آهي ته هو پنھنجي سِر تي ڏکيائي سھڻ ته برداشت ڪري ويندو آهي، پر دوست جي سِر تي ڏکيائي سَھي نه سگهندو آهي.

محمد علي پٺاڻ جي ڪتاب ”روشنيءَ راهون“ تي لکيل پيش لفظ - ڊاڪٽر رياضت ٻرڙو (Dr Riazat Buriro)

ڊاڪٽر رياضت ٻرڙو

روشني ته زندگي آهي!

(محمد علي پٺاڻ جي ڪتاب ”روشنيءَ راهون“ تي لکيل پيش لفظ)

 سوچي ئي رهيو هيم، ته سائين محمد علي پٺاڻ جي هِن ڪتاب ”روشنيءَ - راهون“ جي ’پيش لفظ‘ جي شروعات ڪيئن ڪيان، ڪٿان سِلسلي جي سِري کي پَڪڙيان... ٻه ٽي جملا... پُورا/اڻپورا لکيم... نه وڻيا... ڊاهي ڇڏيم... وري ٻيو جملو لکڻ جي شروعات ڪيم ته ”زندگيءَ ۾ جيڪڏهن ڪتاب نه هجن مختلف موضوعن ۽ صنفن جا...“ ته ليپٽاپ تي ئي ”واٽس ايپ ويب“ جي ميسيج جي ’ٺِڙِڪ‘ ٿي. لفظَ هونئن ئي سِڌائيءَ ۾ نه پئي آيا، تنھنڪري ’ميسيجُ‘ ڏٺم، ته ”سنڌ سلامت ويب سائيٽ“ جي سرواڻ ۽ سٻاجهي ساٿي، محمد سليمان وساڻ جو ميسيج هو، جنھن ۾ مولانا ابوالڪلام آزاد جو مقولو لکيل هو ته

”زندگي نه ڀڙڪو کائڻ جو نالو آهي، نه وِسامي وڃڻ جو. زندگي نالو آهي، دُکيل رهڻ جو.“

ٿَڏي تي ئي، مون کي خيال آيو ته ”واهه! شروعات ملي وئي.“