ادب ۽ فن بابت غلط تصور ۽ مفروضا - جامي چانڊيو (Jami Chandio)

ادب ۽ فن بابت غلط تصور ۽ مفروضا

جامي چانڊيو

غلط تصور ۽ مفروضا جيتوڻيڪ غلط ته هوندا آهن، پر اُهي انساني تهذيب جا ڪي منفي عنصر نه آهن، جن جو تاريخ ۾ رڳو منفي ڪردار هجي. جيڪڏهن انساني تهذيب ۽ سوچ جي ارتقا جي سفر ۾ انسان جا غلط تصور ۽ غلط مفروضا نه هجن ها، ۽ فطرت، ڪائنات، زندگيءَ ۽ ٻين انيڪ موضوعن بابت انسان جا تصور، خيال، قدر، ڏند ڪٿائون ۽ ڌُڪا جيڪڏهن غلط نه هجن ها ته انساني تهذيب ۽ فڪر جي اؤسر جو هيءُ سفر ايئن اڳتي وڌي به نه سگهي ها. انڪري اهو جيڪو چيو ويندو آهي ته جيڪا شيءِ غلط آهي، اُها پنهنجي اثر ۽ نتيجن ۾ به مڪمل طور منفي هوندي، فلسفي جي خيال کان ايئن نه آهي. هي جيڪي به فطرت، ڪائنات ۽ سماج جا موضوع آهن، انسان انهن بابت شروع ۾ ظاهر آهي ته رڳو ڌُڪا هنيا آهن ۽ غلط ڳالهيون ئي ڪيون آهن. اصل ڳالهه اِها آهي ته انسان انهن شين کي سمجهڻ ۽ سمجهائڻ لاءِ تصور تخليق ڪيا آهن، انهن شين کي سمجهڻ ۽ سمجهائڻ لاءِ پنهنجا پنهنجا ماڻَ ماپا، اندازَ ۽ ڍنگَ اختيار ڪيا آهن. اڄ فطرت، ڪائنات، سماج ۽ ان سان لاڳاپيل سمورن موضوعن جي باري ۾ جيڪي به تصور آهن، انهن جو بنياد اِهي غلط تصور ئي هئا. جيڪڏهن غلط تصور نه هجن ها ۽ ماڻهو انهن جو اعتقاد نه ڪن ها، ته ماڻهو ڪا جستجو ئي نه ڪري ها- ماڻهو ڳولا ئي نه ڪري ها، ان ڪري هڪ ڳالهه سمجهڻ گهرجي ته غلط تصور ۽ مفروضا جيتوڻيڪ غلط هوندا آهن پر انهن جو اثر ۽ آخري نتيجو لازمي طور ۽ هر لحاظ کان رڳو غلط نه هوندو آهي.

ادبي تنقيد جا محرڪ ۽ سماجي ڪارج - جامي چانڊيو (Jami Chandio)

ادبي تنقيد جا محرڪ ۽ سماجي ڪارج

جامي چانڊيو

زندگيءَ جو ڪوبه شعبو ۽ انسان جو ذهني ۽ تخليقي پورهيو يا ڪم مڪمل، آخري ۽ ڪمزورين کان آجو ٿي نه ٿو سگهي، ڇاڪاڻ ته سماج ۽ انساني شعور ۽ احساس هڪ مسلسل تبديل ٿيندڙ، متحرڪ ۽ زندهه عمل آهي. ان ڪري زندگيءَ ۽ سماج جي هر سوچ، عمل، وهنوارُ ۽ مظهرَ جي لاڳيتي پرکَ ۽ ڇنڊڇاڻَ ٿيندي رهڻ گهرجي، ان بابت گفتگوءَ ۽ سوچَ وِيچار جو عمل هر سطح تي جاري رهڻ گهرجي ۽ ان کي ئي سماج جو تنقيدي شعور چئبو آهي. جنهن سماج ۾ تنقيدي شعور نه هوندو، يا اُهو متحرڪ، تخليقي ۽ ذميوار نه هوندو ته اُهو سماج عقلي، احساساتي، ذهني ۽ فڪري ترقي ڪري؛ اِهو ممڪن ئي نه آهي. ان ڪري عقليت پسند ۽ سائنسيت توڙي منطقيت جي حامل فلسفين ۽ مفڪرن هميشه تنقيدي شعور کي سماج ۾ مسلسل وڌائڻ تي زور پئي ڏنو آهي، جنهن کانسواءِ انساني سماج اڳتي وڌي ۽ اُسري؛ اهو ممڪن نه آهي. اِن حوالي سان تنقيدي شعور جو اطلاق ادب ۽ فن تي پڻ ٿئي ٿو، جنهن کي ادبي ۽ فني پرک يا تنقيد چئجي ٿو.

ناول ”گذري وئي برسات“ - امر لغاري (Amar Lighari)

منظور ٿهيم جو ناول ”گذري وئي برسات“

سنڌ جي تاريخ سان مڪالمو

امر لغاري

Novelists are forever trying to distance themselves from politics, but the novel itself closes in on politics. Novelists are so concerned with “man’s fate” that they tend to lose sight of their own fate. Therein lies their tragedy. —Joseph Stalin      

جوزف اسٽالن جي نالي سان مٿئين ڪوٽيشن خبر ناهي ته اسٽالن جي آهي به يا نه، پر اها ڪوٽيشن جڏهن مون چيني ناولنگار مويان جي ناول Garlic Ballads جي شروعات ۾ پڙهي ته مون کي ياد آيو ته اسان جي ليکڪن جي گھڻائي وانگر دنيا جا اڪثر ليکڪ پڻ ان بحث ۾ مٿو کپائيندي نظر ايندا آهن ته ادب جو سياست ۾ ڇا وڃي! پر جڏهن مُڙي ادب ڏانهن ڏسجي ٿو ته دنيا ۾ سٺي ۾ سٺو ادب اهوئي نظر اچي ٿو جنهن ۾ سياست هڪ اهم جُز طور شامل هوندي آهي. ڪافي ماڻهو سياست اصل ۾ سياسي پارٽين، سياسي نظرين ۽ سياسي جدوجهد کي سمجھن ٿا. پر حقيقت هيءَ آهي ته سياست اتان ئي شروع ٿئي ٿي، جتان توهان ڪنهن سان ڪنهن ڳالهه تي اختلاف رکو ٿا يا سهمت ٿيو ٿا، يا ان اختلاف ۽ سهمتگيءَ جي حق ۾ پنهنجي راءِ حقيقتن ۽ ثبوتن آڌار دليلن سان پيش ڪيو ٿا. جنهن بعد نقطئه نظر وجود ۾ اچي ٿو. سياست ڪنهن به ڳالهه کي سمجھڻ، سمجھائڻ، سلجھائڻ، حالتن کي تبديل ڪرڻ جو مکيه هٿيار هجي ٿي. خاندان، قبيلن، ذاتين، قومن، سماجن ۽ رياستن جي تنظيم جو بنياد به سياست تي رکيل هوندو آهي. ان ڪري ادب مان سياست ڪڍي ڇڏڻ ايئن آهي، جيئن ڪنهن تلاءُ يا ڍنڍ ۾ تازو پاڻي ڇڏڻ بند ڪري ڇڏجي. انڪري مٿئين ڪوٽيشن ۾ اها ڳالهه برحق ٿي لڳي ته دنيا ۾ ناولسٽن جي گھڻائي جيترو پنهنجي پاڻ کي سياست کان پري رکڻ جي ڪوشش ڪري ٿي، اوترو ئي انهن جون لکڻيون ان ۾ وڪوڙيل نظر اچن ٿيون. مويان کان ويندي، اورحان پامڪ، ڪامو، سارتر، اسٽئينبيڪ، ٽامس مان، سولزي نٽسن، پاسترناڪ، جيمس جوائس، ٽالسٽاءِ، نارمن ميلر، ڪٽزي، بين اوڪڙي، وي ايس نائپال، ڊي ايڇ لارينس، مارگريٽ ايٽووڊ، جيڪ لنڊن، سنڪليئر ليوس، ڊورس ليسنگ، هرٽا مولر، ميلان ڪُنڊيرا، نجيب محفوظ، جارج آرويل، جون گالزوردي، ولادمير نوبڪوف، چنوئي اچيبي، اي ايم فوسٽر، هيمنگوي، ڪادري، ڪاپوشينسڪي، شولوخوف، گورڪي، خوشونت سنگھه، ڪپلنگ ۽ سوين ٻيا پنهنجي لکڻين مان سياست کي ٻاهر نه ڪڍي سگھيا، بلڪه انهن مان ڪيترائي سياسي لکڻين ڪري مشهور ٿيا. انڪ ري اهو چوڻ ته نظرين جي ناولن ۾ ڪا گنجائش ناهي پنهنجي پاڻ کي ڌوڪو ڏيڻ جي برابر آهي.

دليل ۽ مشاهير نگاريءَ ۾ فرق - علي آڪاش (Ali Akash)

دليل ۽ مشاهير نگاريءَ ۾ فرق

علي آڪاش

هن بحث جو اهم مامرو ”غزل کي انڪار“ ۽ ”عروض جي قبر“ وارو آهي. آئون ان پاسي تي سوچيندو پئي آيو آهيان ته نيٺ به ڳالهه ڪندڙ دوست کي اهو خيال ڇو آيو؟ ڇو هن هڪ جڙي راس ٿيل ۽ عام مقبول صنف نثري نظم جي ٺهيل ٺڪيل ۽ عاليشان عمارت جي ٻاهران ”گجراتي برانڊ نئين ڪوتا“ جو بورڊ لڳايو. ان عمل جو ڪو ته محرڪ هوندو يا ڪو ته ڪارڻ هوندو. مثال طور نام نهاد نئين ڪوتا جو حمايتي دوست پاڻ عروض جو سخت پابند شاعر آهي. ان حد تائين جو اهو يورپ ۾ اڻلڀ ٿيندڙ سخت ساخت وارا سانيٽ به رائج عروضي پابندين هيٺ لکي رهيو آهي. انهن جو به ڪريڊٽ کيس ان طرح ڏنو پيو وڃي ته جهڙوڪ هن ئي اها صنف متعارف ڪرائي هجي. توڻي جو اها صنف اڳي به، اڃا به ويجهي ماضيءَ ۾ به، گهڻن شاعرن سرجي آهي، جنهن جي ڪري کيس ملندڙ ڪريدٽ تي به سوال اٿاريا ويا آهن. اها به حقيقت آهي ته گهڻن شاعرن جي اڪيچار ڪوششن کان پوءِ به، سنڌي شاعريءَ ۾ سانيٽ جي صنف پنهنجي پاڙ پختي ڪرڻ ۾ ناڪام ويئي. تنهن هوندي به، ڪو شاعر ان کي ٻيهر لکي ٿو ته اهو به ٺيڪ آهي. کيس اهڙي تخليقي آزادي هئڻ کپي ته هو پنهنجيءَ مرضيءَ پٽاندر لکي. ايئن به ٿي سگهي ٿو ته اڳين دورن ۾ ان صنف لاءِ حالتون ٺهڪندڙ نه هجن. متان هاڻي اها پنهنجي جڙ جوڳي نموني سنڌي شاعريءَ ۾ هڻي بيهي ۽ سنڌي شاعريءَ هڪ وڌيڪ صنف جو واڌارو ٿي پوي. صنفون جيتريون گهڻيون هونديون، شاعر لاءِ اظهار جا رستا اوترا ئي گهڻا ۽ کليل هوندا. عروضي صنفن هو دوست پاڻ لکي ٿو ته پوءِ عروض يا ڇند جي مخالفت ڇو ڪري رهيو آهي؟ عروض ۽ ڇند وديا تي آڌاريل يا سرجي ويندڙ اهم ۽ عام مقبول صنف ”غزل“ جي مخالفت به ڪري رهيو آهي. ان لاءِ هو اهڙي راءِ رکي رهيو آهي ته غزل هڪ شاعراڻي اظهار جي وسيلي طور وڌيڪ جٽاءَ نه ٿو ڪري سگهي ۽ سچ چوڻ واري ”ڪڙي گوري“ هو ئي کائي رهيو آهي! جڏهن ته ٻئي پاسي هو پنهنجا سرجيل غزل عامن اڳيان به پيش ڪري رهيو آهي. اهو هڪ ڳالهه رکندڙ جي ذهن جو تضاد آهي ۽ لڳي ٿو ته هو ٻڏتر جو شڪار آهي. يعني هو ان ئي شيءِ يا عمل خلاف اعتماد ۽ وڏي واڪي ڳالهائي رهيو آهي، جيڪو هو پاڻ ڪري رهيو آهي. ان ڏس ۾ ڪو مثال قائم نه ٿيندو آهي. ان لاءِ موقف ۽ عمل ۾ هڪجهڙائي ضروري هوندي آهي. مثال طور شيخ اياز پنهنجيءَ ڄمار جي پڇاڙڪي حصي ۾، جڏهن ذهني طرح نئين پنڌ تي هو ته هن پنهنجيءَ پوئينءَ شاعريءَ تان کڻڻ جو اعلان ڪيو هو. اها سندس هڪ فنڪاراڻي ايمانداري هئي ته هن وقت ۾ جيڪو درست سمجهيو، اهو چيو. اهڙي جرئت ان دوست کي به ڪرڻ کپي. جيڪڏهن ”گجراتي برانڊ نئين ڪوتا“ يا ”حقيقي طور موجود نثري نظم“ ۾ هو ايتري سگهه سمجهي ٿو ته کيس هڪ مثال قائم ڪرڻ کپي، جنهن جي پوئواري ڪري سگهجي. پڪ سان، سندس اهڙو اعتراف ۽ اعلان کيس ادبي تاريخ ۾ نمايان ڪري بيهاريندو ۽ ان جي اهڙي عمل کي هر طرح ساراهي سگهبو.

سنڌي ادب ۾ تنقيدون ۽ تجزيا: ڪتاب ”لاڙي پهاڪا ۽ چوڻيون“ - مٺل جسڪاڻي (Mithal Ji...

سنڌي ادب ۾ تنقيدون ۽ تجزيا: ڪتاب ”لاڙي پهاڪا ۽ چوڻيون“ - مٺل جسڪاڻي (Mithal Ji...: ڪتاب ”لاڙي پهاڪا ۽ چوڻيون“ مٺل جسڪاڻي پهاڪا ۽ چوڻيون علمي ۽ تاريخي وسعت جي ڪري ٻولي جي سونهن آهن، ۽ پهاڪن توڙي چوڻين جي مدد سان، ڪا ...

ڪتاب ”لاڙي پهاڪا ۽ چوڻيون“ - مٺل جسڪاڻي (Mithal Jiskani)

ڪتاب ”لاڙي پهاڪا ۽ چوڻيون“

مٺل جسڪاڻي

پهاڪا ۽ چوڻيون علمي ۽ تاريخي وسعت جي ڪري ٻولي جي سونهن آهن، ۽ پهاڪن توڙي چوڻين جي مدد سان، ڪا به تفصيلي ڳالهه ڪرڻ، ردعمل ۾ ڊيگهه ڪرڻ کان سواءِ به مقصد ڀري تمام وڏي ڳالهه ڪري سگهبي آهي.

سنڌ اتر، لاڙ، وچولي، ٿر (ريگستان)، ڪوهستان (جابلو پٽي، ڪاڇي ۽ ڪچي ۾ ورهايل نه هجڻ باوجود ورهايل آهي. سنڌ جي مجموعي ٻولي هڪ سنڌي ئي آهي، پر سنڌ جي مختلف خطن ۾ ان هڪ سنڌي زبان جا لهجا به مختلف آهن.

ٻولي جي لهجن بابت گهڻا سال اڳ پڙهيو هئم، پر جيئن ته سنڌي منهنجو مضمون نه رهيو، ان ڪري ٻولي جي حوالي سان ڪا خاص ڄاڻ به نه اٿم.