هن سال جي پڄاڻيءَ تائين ايندي، سنڌي شاعراڻن ڪتابن
جو هڪ بهار سنڌ تي لٿو آهي، جنهن سنڌ جي شاعراڻي ڌرتيءَ تي ڪيترائي رنگ ڦهلائي ڇڏيا
آهن، پر مون کي اهو چوندي خوشي محسوس ٿئي ٿي ته انهن رنگن ۾ ڪي رنگ ايترا چٽا نظر اچن
ٿا، جيڪي اکين ۾ پنهنجي خاص سڃاڻپ رکڻ جو ڪم ڪن ٿا. انهن رنگن/جن کي ادبي ٻوليءَ ۾
ڪتاب ڪوٺجي ٿو. هڪ ڪتاب ننڍي عمر جي نوجوان شاعر رحمت سومري
جو آهي، جنهن جو نالو نيڻ
آلا ٿي ويا آهي.
وڏي عرصي کان شعري دنيا کان پري ٿيندڙ يا پري رهندڙ
دوست ارشاد ڪاظميءَ جو شاعراڻو ڪتاب پڙهندڙن اڳيان آيو آهي، ته سچ پچ خوشي ٿي آهي.
خوشي ان لاءِ جو خوبصورت نظم سنڌي شاعريءَ کي ڏيندڙ ارشاد ڪاظمي موجوده ڪُجهه سالن
۾ نظر نه اچي رهيو هو، ائين جيئن هاڻ پروڙ رسالو ڏسڻ ۾
نٿو اچي، جيتوڻيڪ ان جو سرواڻ اسان جو پيارو دوست ۽ سنڌي جديد شاعريءَ جي پهرئين انٿالاجي
ڏيندڙ مظفر چانڊيو، اڳي کان وڌيڪ سرگرم آهي ۽ ارشاد ڪاظمي ان انٿالاجيءَ
۾ شريڪ آهي. اها سندس اهم سڃاڻپ آهي ۽ هڪ مضبوط سڃاڻپ هاڻ هيءُ ڪتاب بڻجندو، جنهن جو
نالو آهي ساحلن تي آوارگيون.
فتاح ملڪ صاحب، سنڌي ٻوليءَ جو اهڙو شاعر آهي، جنهن
برابر بنهه ٿورو لکيو آهي پر اهو سنڌي شاعراڻي ادب جو اهم حصو آهي. ٻيءَ طرح هو هڪ
اهڙو وطن دوست آهي، جيڪو سموري زندگي سرڪاري نوڪريءَ کان الڳ هوندي، سنڌ جي ادبي ۽
سياسي نظرياتي تنظيمن سان جڙيل رهيو آهي، نوجوان نسل جي رهنمائي ڪئي آهي. هو اينٽي
ون يونٽ تحريڪ جو پڻ حصو رهيو ۽ هاڻ پ پ سرڪار جو حصو آهي ۽ پاڻ ايڊووڪيٽ جنرل سنڌ
آهي، جيڪو عهدو هن جي سڃاڻپ کان گهڻو گهٽ آهي ۽ سندس ادبي حوالي سان ٻي وڏي سڃاڻپ هيءُ
ڪتاب آهي، جنهن جو نالو آهي ”جمنا
سان ٽي ڏينهن“ ۽ هن ڪتاب ۾ سندس ڪهاڻيون
آهن جن جو انگ ويهه آهي. ويهن ڪهاڻين جو هيءُ ڪتاب، فتاح ملڪ صاحب کي هڪ ڪهاڻيڪار طور
ڪيتري سڃاڻپ ڏياريندو سنڌي ڪهاڻيءَ جي کيتر ۾، البت سندس هڪ شاعر طور ۽ هڪ دلبر دوست
واري سڃاڻپ ته گهڻي مضبوط آهي. شايد ائين به آهي ته عمر جي آخري پڙاءَ ۾ کانئس رهجي
ويل لکڻيون هو ڪتابي صورت ۾ آڻي انهن کي محفوظ ڪرڻ چاهيندو هجي. سندس ڪهاڻيون هڪ سنجيدي
اڀياس جون گهرجائو ته پڪ آهن ۽ اها به پڪ آهي ته هيءُ ڪتاب سنڌي ادب جو هڪ اهم حصو
بڻبو ۽ اهو پڙهڻ وقت سنڌي سماج کي ڪجهه اوس ڏيندو ۽ ائين فتاح ملڪ صاحب جون ڪهاڻيون
پنهنجون هڪ ڪارج ادا ڪنديون. ڪتابي صورت ۾ هيءُ ڪهاڻيون محفوظ ٿي ويون آهن، ائين سنڌي
ادب کي هڪ سٺو ڪتاب ملي ويو.
مير صاحب نادر علي ابڙو هڪ ته
نوجوان، ٻيو پوليس آفيسر ـــ پوءِ به ادب
۽ اديبن تي ايترو لکي، اِها ڳالهه جھڙوڪر اڻ ٿيڻي هئي پر هتي وري حسب نسب ڪم آيو.
مير صاحب ڪامريڊ تاج محمد ابڙو جو لائق فرزند آهي، ڪامريڊ تاج محمد ابڙو سينئر اديبن
کي منظم ڪري سنڌي ادبي سنگت هلائيندڙ، هارين جي هلچل ۾ حصو وٺي، سنڌ هاري ڪاميٽيءَ
کي منظم ڪري جاکوڙيندڙ رهيو آهي.
هن ڪتاب جو هيرو، ڪتاب جي لکندڙن جو ساهُه سُڌيرُ، دوست ۽
دلبندَ ساٿي، ميان تاج محمد ابڙو، پنهنجي ماءُ پيءُ جو هيڪلو سڪيلڌو پُٽ ۲ آگسٽ،
۱۹۲۴ع تي ڄائو ۽ ۱۰ مارچ، ۱۹۸۶ع تي وفات ڪيائين. پنهنجي عمر عزيز جا ۶۲ سال گذاري،
پنهنجي وطن پاڪ سنڌ کي خيرباد چئي، جا ڪجهه ڪمائي ڪيائين پوئتي ڇڏي، ڪجهه نه کڻي،
زمانَ ۽ مڪانَ جو اهڙو اڻ ڄاتو ”عالَم“ وڃي وسايائين، جنهن جو ڪنهن کي ڪو پَرو
پاندُ ڪونهي. حساس ۽ باشعور زندگيءَ جي هن حيرت ڀَـرئي مَنظر جي سبق آموز ۽ درديلي
اِها ”تقدير“، ٿوري گهڻي فرق سان، نوع انسانَ جي هر فرد لاءِ اٽل آهي.
الطاف شيخ جي مهانتا صرف ان ڪري نه آهي ته هو عام زندگيءَ ۾
نهايت صاف گو ۽ کرو ماڻهو آهي. يا هن اڌ دنيا جي معلومات اسان تائين پهچائي آهي،
بلڪ هو ان لحاظ کان به وڏو ماڻهو آهي، جو هن پنهنجي لکڻين ذريعي لکين پڙهندڙ پيدا
ڪيا آهن. مون ڪيترن دوستن کي ڏٺو آهي، جن کي چڱي معلومات وارو ڪتاب هٿ ۾ کڻندي ئي
ٻرو چڙهي ويندو آهي، پر جڏهن اُهي الطاف شيخ جو ڪو سفرنامو ڏسڻ ڪاڻ وٺندا آهن ته
پڙهي پوري ڪرڻ کان اڳ، موٽائي ڏيڻ جو نالو ئي نه وٺندا آهن. ڪتاب جتان به شروع
ڪيائون، ان کي اڌ ۾ ڇڏي، مهڙ کان پڙهڻ لڳندا آهن. اهڙي نموني منجهن پڙهڻ جي هيرَ
پئجيو وڃي.
الطاف شيخ جي ڇپيل ڪتابن جو تعداد هاڻي خيرن سان پنجاهه جي
ويجهو اچي پهتو آهي. ڪنهن به ٻوليءَ جي ليکڪ لاءِ ان کان وڌيڪ خوشيءَ ۽ فخر جي ٻي
ڪهڙي ڳالهه ٿي سگهي ٿي ته هو ايترين سارين تصنيفن جو مالڪ هجي ۽ پڙهندڙ سندس هر
نئين تصنيف کي هٿو هٿ کڻي وڃن. نه رڳو ايترو بلڪ انهن ڪتابن جا ڇاپا مستقل طور
ٻيهر مارڪيٽ ۾ ايندا رهن. منهنجي خيال ۾ ڪوبه ناميارو ليکڪ ان کان وڏي ڪنهن به اعزاز جي تمنا ڪري ئي نٿو سگهي. نوجوانن کان وٺي
ٻڍن تائين، شاگردن کان ويندي ڌنڌوڙين ۽ واپارين تائين، الطاف جو نالو ئي بهترين
تفريح، ڄاڻ ۽ تربيت جي ضمانت آهي. سندس سادين سودين لکڻين جو جادو سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ
۾ ڦهليل آهي. سندس هر نئين تجربي جو انتظار نه صرف پڙهندڙن کي رهي ٿو، بلڪ پبلشر
به ڏينهن ڳڻيندي گذاريندا آهن.
اڳوڻي
آمريڪي صدر جان ايف ڪينيڊي جي گهر واري جيڪولين ڪينيڊي
جي تاريخي انٽرويوز تي ٻڌل ڪتاب 47 ورهين کان پوءِ منظرعام تي اچي چڪو آهي. اهي
انٽرويو جان ايف ڪينيڊي جي تڏهوڪي صلاحڪار ۽ آمريڪا جي ناليواري تاريخدان آرٿر. ايم شيلنگر ورتا هئا. جيڪولين ڪينيڊي وصيعت ڪئي
هئي ته اهي انٽرويو سندس لاڏاڻي کان پوءِ ڇاپيا وڃن. جيڪولين جي اڪيلي ڌيءَ ڪيرولين ڪينيڊي ماءُ جي وصيعت کي مانُ ڏيندي هاڻي شايع
ڪرايو آهي. هن ڪتاب جو مهاڳ به ڪيرولين ئي لکيو آهي. ڪتاب جو نالو آهي:
فڪري پس منظر:
گهڻين ئي ٻولين (شايد انگريزيءَ سميت) ادب ۾ اهو قبول ڪيو آهي ته اڄ جي
حوالي ۾ جن ڪتابن جو گهڻو وڪرو ٿئي ٿو، انهن ۾ پهرئين نمبر تي آتم ڪٿائون/يادگيرين
جا ڪتاب آهن. اڄ جو پڙهندڙ شايد ڪنهن به تخليقڪار بابت اهو ڄاڻڻ چاهي ٿو ته هن پنهنجي
تخليقي عمل کي ڪيئن وقت ڏنو آهي، ڪهڙين حالتن ۽ لمحن ۾ هن تخليق ڪئي وغيره. ادب کان ٻاهر زندگيءَ جي الڳ الڳ شعبن
سان واسطو رکندڙ ماڻهو به پنهنجو آتم ڪٿائون لکندا رهيا آهن، جيڪي به گهڻي حد تائين
پڙهيون وينديون آهن. سياستدان ۽ اداڪار پڻ پنهنجون آتم ڪٿائون لکندا رهيا آهن ۽ گڏيل
نموني اهي به گهڻيون پڙهيون وينديون آهن. ان کان پوءِ آتم ڪٿا جا پڙهندڙ ورهائجي وڃن
ٿا پوءِ هر پڙهندڙ جنهن فيلڊ سان واسطو رکي ٿو، اهو ان فيلڊ سان واسطو رکندڙن جون آتم
ڪهاڻيون پڙهي ٿو ڇاڪاڻ ته ان ۾ هن کي شخصي مقصد حاصل ٿئي ٿو. اهو شخص ڄاڻڻ چاهي ٿو
ته هن فيلڊ ۾ منهنجي پيشروئن جا تجربا ڪيئن رهيا آهن ۽ اهو انهن آتم ڪٿائن مان گهڻو
ئي ڪجھه حاصل ڪرڻ چاهيندو آهي.
سياست، ادب، روحانيت، ذهانت، واڌو شهادتن، غدارين ۽ ٻين ڪيترن ئي حوالن سان ملڪ ۽ ملڪ کان ٻاهر پنهنجي
سڃاڻپ رکندڙ سنڌ جو هڪ نهايت اهم شهر لاڙڪاڻو ۽ ان جي هڪ عقيدت ۽ احترام لائق فئملي،
قادري فئملي جنهن تي لاڙڪاڻي کي وڌيڪ ئي فخر هجڻ جڳائي ۽ ائين سموري سنڌ کي فخر هجڻ
جڳائي، جنهن قادري فئملي جو تعلق سنڌ جي سچ، سونهن، محبت ۽ بيباڪي جو سڏ ڏيندڙ سچل
سرمست آهي، ۽ ان کان پوءِ ڄڻ اڻ ڳڻيا نالا، علم، ادب، سياست ۽ روحانيت ۾ پنهنجو خاص
مقام رکندڙ آهن ۽ شايد اهي نالا هن ڪتاب لکندڙ، صوفي دل رکندڙ، دوستن سان پيار ڪندڙ
۽ چهري تي سدائين معصوم مرڪ آڻي دوستن سان ملندڙ ۽ ساڳئي وقت هن ملڪ جي نهايت اهم عهدن
کي پنهنجي موجودگيءَ جو اعزاز بخشيندڙ سائين ذوالفقار علي قادريءَ
کان پوءِ به هلندا ۽ هو ساڳئي طريقي سان علم ادب ۽ روحانيت ذريعي سنڌ کي پنهنجون محبتون
آڇيندا رهندا اهڙي پڪ آهي ۽ اهڙي محبت ”پلئه پايو سچ“
نالي ڪتاب معرفت سائين ذوالفقار علي قادريءَ سنڌ کي ارپي آهي، جيڪا اڄ لکندڙ طور توڻي
پڙهندڙ طور اسان سنڌين کي جوڙي ويٺي آهي.
شيخ اياز هڪ تاريخ آهي اهڙي تاريخ جيڪا گهڻ پاسائين آهي ۽ گهڻ طرفي
پيغام ڏيندڙ ۽ سجاڳي آڻيندڙ آهي، سندس چواڻي:
’سنڌ سجاڳ‘، ماهوار،
ڪراچي جي آگسٽ 1995ع واري پرچي ۾ علمي دنيا جي هڪ وڏي نالي گنگارام سمراٽ جن جو هڪ مضمون سنڌي ٻولي، 22 کان 26 صفحي تائين ۽ 66 صفحي
تي هڪ ڪالم جي صورت ۾ ڇپيو آهي، جنهن ۾ سراج (سراج
الحق ميمڻ) صاحب جن جي اپريل 1964ع ۾ لکيل هڪ ڪتاب ’سنڌي
ٻولي‘ تي تنقيد ڪئي وئي آهي. سمراٽ صاحب جن جو اهو مضمون، لڳ ڀڳ 25
ورهه اڳ لکيل، جيئن ته اڻلڀ ٿي چڪو هو تنهنڪري ”پڙهندڙن جي ڄاڻ وڌائڻ ۽ لسانيات
بابت اٿاريل ”نقطن“ تي بحث ڪرڻ لاءِ هيءُ مضمون“ ڇپيو ويو آهي...