سنڌي ادب ۽ عقيده پرستيءَ جو سوال! - جامي چانڊيو (Jami Chandio)

سنڌي ادب ۽ عقيده پرستيءَ جو سوال!

جامي چانڊيو

سنڌي سماج جي تاريخي طور اڳتي نه وڌي سگهڻ جا سبب گهڻا آهن پر اُنهن مان هڪ اسان جي سماج ۾توهم پرستي ۽ عقيدي پرستي به آهي. عقليت، سائنسيت، حقيقت پسنديءَ ۽ فلسفيانه سوچ اڃا هن سماج ۾ پيرَ نه کوڙي سگهي آهي. اها روِش جتي اسان جي ٻين شعبن تي لاڳو ٿئي ٿي، اُتي سنڌي ادب ۾ به اسان جو حال ٿُلهي ليکي ساڳيو ئي آهي. پسمانده ۽ عقيده پرست سماج نون خيالن، تنقيدي شعورَ، سوالن ۽ شَڪَ کان وَنءُ ويندو آهي، ڇاڪاڻ ته ان کي تنقيدي شعور ۽ تبديليءَ کان خوف ٿيندو آهي. جڏهن ته آزاد سماج تنقيدي شعور، سوچ ۽ اظهار جي آزاديءَ تي ٻڌل هوندا آهن. جنهن سماج مان تنقيدي شعور موڪلائي ويندو، اُتي علم ۽ عقل داخل ٿي نه ٿو سگهي. تقليد تخليق جي نفي آهي ۽ عقيده پرستي انساني عقل ۽ شعور جي نفي آهي. زندهه ۽ اڳتي وڌندڙ سماجن کي تقليد، توهمات ۽ عقيده پرستي نه پر عقلي ۽ سائنسي توڙي کُليل سوچ گهرجي.

قربان پيرزادي جو ڪتاب - زرار پيرزادو (Zarar Pirzado)

قربان پيرزادي جي ڪتاب

”ڇنڻ مور نه سکيا“ جو اڀياس

زرار پيرزادو

سنڌ انفارميشن کاتي سکر جي اڳوڻي ڊائريڪٽر، رٽائر آفيسر، ڳوٺ ٻلهڙيجيءَ کي  لٽل ماسڪو بڻائڻ ۾ انور پيرزادي جي سٿ جي هڪ سرگرم اڳواڻ ۽ ليکڪ، قربان پيرزادي جي پنهنجين لکڻين، سندس شخصيت بابت  مضمونن، ساڻس ملهايل پروگرامن جي رپورٽن تي ٻڌل ڪتاب ”ڇنڻ مور نه سکيا“، شايع ٿي چُڪو آهي. ڪتاب جو نالو ٻڌڻ سان ئي اهو معلوم ڪرڻ لاءِ تجسس ٿئي ٿو ته اهڙو خوبصوت ۽ قربان پيرزادي جي شخصيت مان ٺهندڙ نالو، ڪنهن تجويز ڪيو. ذريعا ٻڌائن ٿا ته ڪتاب جو اهو نالو اڳوڻي شاگرد اڳواڻ ۽ انجنيئر رياض پيرزادي چونڊيو ۽ اڪثريت ان کي مان ڏنو.

قربان پيرزادي سان گڏ اتفاق سان سندس ڳوٺائي ۽ سماجي اڳواڻ ماما رمضان ساريو جي شخصيت تي ٻڌل ڪتاب پڻ ڇپجي آيو آهي.  ماما رمضان جي ڪتاب تي لکيل مهاڳ ۾ انور ابڙي هڪ اهڙو خيال اظهاريو آهي جيڪو هن ڪتاب تي به لاڳو ٿئي ٿو. انور ابڙي لکيو آهي ته: جيڪڏهن ماما رمضان تي لکيل مضمونن مان ليکڪن جا نالا ڪڍي مواد کي ترتيب ۾ آڻجي ته ماما رمضان جي آتم ڪٿا بڻجي سگهي ٿي. ائين قربان پيرزادي جي هن ڪتاب مان ليکڪن جا نالا ڪڍي مواد کي ترتيب ۾ آڻجي ته جيڪر قربان پيرزادي جي آتم ڪٿا بڻجي پئي.

احمد سلطان کوسو: پُرخلوص شخص ۽ نرمل شاعر- ڊاڪٽر فياض لطيف (Dr. Fayaz Latif)

احمد سلطان کوسو: هڪ پُرخلوص شخص ۽ نرمل شاعر

ڊاڪٽر فياض لطيف

احمد سلطان کوسي جي شاعري مختلف سنڌي رسالن ۽ اخبارن ۾ عرصي کان ڏسندو ۽ پڙهندو رهيو آهيان.سنڌ ۾ شاعرن جو تمام ججھو انگ آهي ۽ انهن جي اڪثر شاعري روزاني اخبارن ۽ هفتيوار رسالن ۾ ڇپجندي رهي ٿي. اخبار وارن کي اخبار جو پيٽ ڀرڻو هوندو آهي ۽ اڪثر شاعرن کي ڦوٽو سميت پنهنجي شاعري  اخبار ۾ ڇپجڻ ۽ ڏسڻ جو شوق هوندو آهي. ان طرح ٻنهي جو لايو سجايو ٿي ويندو آهي. ان ۾ ڪو به شڪ نه آهي، ته اخبارن ۽ رسالن ۾ ٿوڪ جي حساب سان ڇپجندڙ انهيءَ شاعريءَ ۾ ڪجھ شاعرن جي اهڙي شاعري پڻ شامل هوندي آهي، جيڪا نه رڳو معياري ۽ متاثر ڪندڙ هوندي آهي، پر روح کي گرمائي ۽ تن جي تندن کي تڙپائي ڇڏيندڙ هوندي آهي.

حقيقت ۾ احمد سلطان جي اخبارن ۽ رسالن ۾ ڇپجندڙ شاعريءَ مون کي ڪڏهن پاڻ ڏانهن  تمام گھڻو متوجهه نه ڪيو ۽ نه ئي مختلف موقعن تي ڇپيل ۽ پڙهيل سندس شاعريءَ بابت آءٌ ڪائي ٺوس راءِ قائم ڪري سگھيس، ان جو وڏو سبب شايد اهو به هو، ته مون کي اڪثر سندس شاعريءَ جو ٽڙيل پکڙيل صورت ۾ مطالعو ڪرڻ جو موقعو مليو. ڪڏهن يڪجا صورت ۾ سندس شاعري ميسر نه رهي، جنهن جي بنياد تي ڪا حتمي راءِ ۽ ڪو سگهارو تاثر جوڙي سگهجي.

سرمست- 19 - نذير احمد ”شاڪر“ بروهي (Nazir Ahmed Shakir Brohi)

سرمست- 19

 نذير احمد ”شاڪر“ بروهي

حضرت سچل سرمست جي پيغام کي عام ڪرڻ لاءِ هر سال سائينءَ جي عرس جي موقعي تي ’سچل سرمست يادگار ڪميٽي خيرپور‘ طرفان سچل ادبي ڪانفرنس جو اهتمام ٿيندو رهي ٿو ۽ هر سال انهيءَ ڪانفرنس ۾ پيش ٿيندڙ مقالن کي ”سرمست“ جي نالي سان ڪتابي صورت ۾ شايع ڪيو ويندو آهي. اهو سلسلو ڪافي سالن کان جاري آهي. هيل تائين ”سرمست“ جا اڻويهه پرچا شايع ٿي چڪا آهن، جن ۾ سچل جي فڪر ۽ ڪلام تي نهايت تحقيقي نوعيت جا مقالا ڇپجي چڪا آهن. ”سرمست“ جو هر پرچو مواد جي لحاظ کان علمي ۽ ادبي حلقن ۾ ممتاز حيثيت رکي ٿو. سچل جي فڪر ۽ شاعريءَ تي تحقيق ڪندڙ عالمن ۽ اديبن لاءِ ’سرمست‘ جا سمورا شمارا بنيادي ماخذ جي حيثيت رکن ٿا.

شاهه لطيف جي شاعريءَ جو جديد اڀياس - رکيل مورائي (Rakhyal Morai)

شاهه لطيف جي شاعريءَ جو جديد اڀياس

رکيل مورائي

شاھ سائين سنڌي ٻوليءَ جو ڪيڏو وڏو شاعر آهي، اهو سوال ته ئي آهي، ان جي جواب ۾ اسان ڇا ڏيکاري سگهنداسين، اهو ٻيو سوال آهي، شاھ سائين  جي شاعريءَ جي تخليقي پهلوئن تي الڳ الڳ ٻولين ڪيترو ۽ ڪهڙي معيار جو لکيو ويو آهي، اهو واڌو سوال آهي، جيڪو اسان مان انهن تي وڌيڪ لاڳو ٿئي ٿو، جيڪي پنهنجي سڄي ڄمار لطيف شناسيءَ کي ارپي ويٺا آهن.

اهو به سچ آهي ته شاھ سائين تي سنڌيءَ ۾ گهڻو ئي لکيو ويو آهي، پر ان جو وڏو حصو اهڙو آهي جيڪو شاھ سائينءَ جي تخليقي عمل کان وڌيڪ هن جي خانداني بزرگيءَ جو احاطو ڪندڙ آهي، يا سندس سوانح حيات بابت آهي، جيڪو به نهايت ضروري آهي پر اهو ڪو ٻيو فهم به آهي، جنهن سان پرينءَ جو پسڻ ٿئي ٿو.

روبينه ابڙو جي شاعريءَ جي ڪَٿَ - ڊاڪٽر احسان دانش (Dr Ahsan Danish)

ڊاڪٽر احسان دانش

روبينه ابڙو جي شاعريءَ جي ڪَٿَ

ادب ۾ Gender Deference  يا جنسي / صنفي تفريق جو سوال ڏاڍو اهم ۽ بامقصد آهي، يعني هڪ پاسي مرد تخليقڪار آهي ته ٻئي پاسي عورت تخليقڪاره. ڪو به ساڃاهوند ان ڳالهه کان انڪار نه ڪندو ته تخليق جو ڪوبه Gender نه ٿيندو آهي. جيڪڏهن ڪو چوڻ وارو چوي ته نظم ۾ مرداڻي حشمت ۽ وائي ۾ نسواني نزاڪت آهي ته اها ڳالهه نه رڳو اجوڳي پر مذحقه خيز به لڳندي، تنهن ڪري شاعري عورت لاءِ به اوتري ئي اهم آهي جيتري مرد لاءِ. پوءِ ادب ۾ مرد ۽ عورت تخليقڪارن کي ڌار ڌار صفن ۾ ڇوٿو بيهاريو وڃي؟ اهو هڪ دلچسپ سوال آهي. جنهن تي اسين اڳتي هلي ڳالهائيندا سين. في الوقت ڳالهه ڪندا سين سنڌي ٻوليءَ جي سهڻي شاعره روبينه ابڙو جي شاعريءَ جي.

پيرل قمبر: شعريت جي مٽيءَ مان ڳوهيل يگانو ماڻهو! - جامي چانڊيو (Jami Chandio)

پيرل قمبر: شعريت جي مٽيءَ مان ڳوهيل يگانو ماڻهو!

 جامي چانڊيو

مون جڏهن پنهنجي شعوري اک کولي ته منهنجو شهر ۽ هاڻي شايد اهو چوڻ وڌيڪ درست ٿيندو ته ’وڃائجي ويل شهر‘ قمبر ادبي ۽ سياسي لحاظ کان هڪ بيحد متحرڪ شهر هو. منهنجي مزاج ۾ ٻه ئي لاڙا هئا، سو مون ٻنهي لاڙن جو وڏو اثر قبول ڪيو. 1974ع ۾ مان قمبر تعلقي جي علي خان پرائمري اسڪول ۾ داخل ٿيس ۽ 1977ع ۾ هڪ شخص ڪجهه وقت لاءِ اسان جو ڪلاس ٽيچر ٿيو، جنهن کي پهرين درجي کان اسڪول ۾ هڪ استاد طور ڏسندو هئس. هو  سڀني استادن کان منفرد ۽ غيررواجي لڳندو هو. هن جو اچڻ، وڃڻ، هلڻ، ڳالهائڻ ۽ مجموعي شخصيت ٻين کان گهڻو مختلف هئي. مون کي سندس ڪابه خبر نه هئي ته هو ڪير آهي، بس رڳو ايتري خبر هئي ته هو اسڪول جو استاد ۽ شخصيت ۾ ٻين کان الڳ ٿلڳ ڪو انوکو ماڻهو هو. اسان جو ڪلاس استاد سائين محمد مٺل هنن کي ناپسند ڪندو هو ۽ هن کي اسڪول جي ورانڊي ۾ ايندو ويندو ڏسي پيو مُنهن ٺاهيندو هو. شام جو اسان ڪجهه دوست سائين محمد مٺل جي گهر ٽيوشن پڙهڻ ويندا هئاسين. هڪ ڀيري مون پنهنجي دلي تجسس جي احساس وچان سائين محمد مٺل کان هن ”عجيب استاد“ بابت پڇيو ته هن جو جواب هو، ”اِهو شاعر آ، هن سان نه ملجو- واندو آهي ۽ ڪنهن ڪم جو ماڻهو ناهي.“ اُن زماني ۾ ته مان هڪ ٻار هئس پر اڳتي هلي جڏهن هن ”عجيب شخص“ سان واقفيت ٿي ۽ پاڻ ادب جي دنيا ۾ پير پاتم ته خبر پئي ته اِهو هڪ فرد جو فرد ڏانهن شخصي رويو نه پر هڪ پسمانده سماج جو هڪ تخليقي شعبي ۽ تخليقڪار ڏانهن رويو هو. اڳتي هلي اُهو شخص 1977ع ۾ ڪجهه وقت لاءِ اسان جو ڪلاس استاد ٿيو. پڙهائڻ ۾ هڪ ڀلو استاد، ٻارن سان شفقت، باقي استادن سان ڳالهه ڳالهه تي چِڙيو پوي. سندس خاص سڃاڻپ هئي هر وقت چانهن پيئڻ، ڀانيان ٿو ته سڄي پگهار چانهن تي خرچ ڪندو هو. مٿان وري معصوم اهڙو جو ٻيا استاد ۽ خاص طور فتاح چاڪي لِڪي ان گرم چانهن مان ڪجهه چُسڪيون ڀري پوءِ ان ۾ پاڻي وجهي پوءِ کيس ڏيندا هئا ۽ پوءِ استاد پيرل جو سڄو ڏينهن چانهن واري سان جهيڙو هوندو هو ته چانهن ٺاري ٿو موڪلين ۽ مزو به ڪونهيس، اِهو لقاءُ مون سالن جا سال اسڪول ۾ ڏٺو. اهو فقيرمنش شخص هو سنڌ جو غزل جو استاد شاعر سائين ”استاد پيرل قنبر“. مون به چوٿين درجي کان ڪَچا ڦِڪا  شعر لکڻ شروع ڪيا ۽ اُنهن جي اصلاح بابا (پروفيسر عبدالحئي چانڊيو) کان ڪرائيندو هئس، جنهن مون کي علم عروض ۽ علم بديع و بيان سيکاريو. مون اُهي شعر  سائين پيرل قمبر کي ڏيکارڻ شروع ڪيا ته هو مون کي وڌيڪ ڀانئڻ لڳو ۽ تاڪيد ڪندو هو ته مان کيس پنهنجا شعر ڏيکاريان. ايئن استاد پيرل سان هڪ رسمي ۽ ادبي شاگرد طور لاڳاپو شروع ٿيو، جيڪو ساڻس سندس  زندگيءَ جي آخر تائين رهيو.

مخمور رضا جو ڪتاب ”هينئڙي منجهه هڳاءُ“ - سنڌو پيرزاده (Sindhoo Pirzada)

نئين رُت جو نرالو شاعر

نوجوان شاعر مخمور رضا جي ڪتاب

”هينئڙي منجهه هڳاءُ“
جو مختصر اڀياس

سنڌو پيرزاده

ادي روبينه ابڙو جي شاعريءَ تي لکندي مون لکيو هو ته لاڙڪاڻو صرف سرسبز ۽ شاداب ٻنين، زرخيز زمينن، موهن جي دڙي ۽ سنڌو درياءُ جي ڪري ئي مشهور نه آهي بلڪه هي شهر علم، ادب، فن ۽ موسيقي ۾ به ايترو ئي زرخيز آهي. ان ڳالهه تي ويتر ايمان وڌيو جڏهن لاڙڪاڻي جي نوجوان شاعر مخمور رضا جو ڪتاب ”هينئڙي منجهه هڳاءُ“ مون کي پوسٽ وسيلي مليو.

مخمور جي شاعري ته مون ڪڏهن ڪڏهن فيس بُڪ تي پڙهي هئي ۽ سندس عمر کي ڏسندي مون کي سندس شاعري وڌيڪ پختي لڳي. مخمور جي شاعريءَ ۾ جذبو به آهي، حساسيت به آهي، موسيقيت ۽ رڌم به آهي.

ڪتاب ”ادبي تنقيد جي تاريخ“ - رکيل مورائي (Rakhyal Morai)

نامياري نقاد اڪبر لغاريءَ جو ڪتاب

”ادبي تنقيد جي تاريخ“

رکيل مورائي

ڪڙي ردعمل طور لکندڙ ڪجهه هي چوڻواٿم ته ”سنڌي ادب ۾ تنقيد جي کوٽ آهي. اهي لفظ هاڻ هر لکندڙ شخص ائين ورجائيندو آهي، جيئن ڪنهن به اردوءَ واري کان پڇبو ته اردوءَ جو وڏو شاعر ڪير آهي ته چوندو. مرزا غالب ۽ ڪنهن به سنڌي لکيل پڙهيل کان پڇبو ته چوندو ڀٽائي ۽ ٻنهي جو نه غالب پڙهيل هوندو ۽ نه ئي ڀٽائي. ساڳي ڪار سنڌي تنقيدي ادب سان به آهي، پوءِ به سنڌيءَ ۾ اڌ درجن کن ڪتاب ضرور آهن جن کي تنقيدي ڪتاب چئي سگهجي ٿو پوءِ به چوڻو پوندو ته سنڌي ادب ۾ اڄ تنقيدي ادب جي بنهه  کوٽ آهي. ٻيءَ طرح عالمي تنقيد پڻ پنهنجا ڪيترا نوان پيچرا جوڙِ رهي آهي، جنهن ۾ شايد ڪجهه وڌيڪ سختي آئي آهي.

ڪتاب ”نئون ديرو؛ دل وارن جو ديرو“ - امتياز منگي (Imtiaz Mangi)

ڪتاب ”نئون ديرو؛ دل وارن جو ديرو“

امتياز منگي

جيڪڏهن دنيا جي نقشي کي گول ڦيرائبو ته ائين لڳندو ته ڪو جسماني تنتي سرشتو، گولائي ۾ گهمي رهيو هجي. گهڻو غور سان ڏسبو ته دنگن ۾ قيد رياستون، نيرو آسمان ۽ سمونڊ، صحرائون ۽ تڪراري يا مقبوضه علائقا، آڱرين هيٺان ڍڪجي ويندا. ڪنهن مهل ته نه نقشو سمجهه ۾ ايندو نه پري ڪيل هٿ جون ليڪون. ان نقشي ۾ اهڙي ڪا علامت يا ليجنڊ ڏيکاريل ناهي جيڪا شهر جي ڪيفيت يا قرباني ظاهر ڪندي هجي. هر شهر بس ائين ڏسڻ ۾ ايندو ڄڻ ته ڪنهن پائلٽ جي سهولت لاءِ ليڪيو ويو هجي.

نقشي ۾ ڪجهه عالمي اهميت جا شهر واضح نموني نظر ايندا. جيئن روم، ڪراچي، استنبول، پئرس، لنڊن ۽ واشنگٽن وغيره. وري دماغ ويڙهائبو ته ڪتابن کان وڌيڪ فلمن جا منظر ذهن ۾ ڦرندا.

نثري نظم ۽ ”اٿي اور اللھ سين“ - ڊاڪٽر پروين موسيٰ ميمڻ (Dr. Parveen Moosa Memon)

نثري نظم ۽ ”اٿي اور اللھ سين“

ڊاڪٽر پروين موسيٰ ميمڻ

نثري نظم، نثر جو اهو قسم آهي، جيڪو شاعريءَ سان لاڳاپيل هوندي به نثر جو اهم حصو آهي. هن صنف جي شروعات 1897ع ۾ ٿي، نثري نظم تمام گهڻي مقبوليت سبب هاڻي ادب ۾ خاص جڳهه والاري ٿو. نثري نظم جي باري ۾ ڪجهه معلومات ڏيڻ کان اڳ اهو ڏسڻ ضروري آهي ته ”نثري نظم“ نثر جو حصو آهي يا نظم جو؟

انسائيڪلو پيڊيا ۾ نثري نظم کي هن ريت واضح ڪيو ويو آهي.

Prose poem, brief composition that may contain all the attributes of lyric poetry but that is set on a page as prose. The form was introduced into French literature by Jacques Bertrand. (In 1897)

ويبسٽرس ڊڪشنري هن نموني "Prose Poem" کي تشريح ڪيو آهي.

Prose, poem - A prose composition resembling poetry in emotional tone, use of rhythm, or metaphorical language.

مٿين وصف موجب معلوم ٿئي ٿو ته نثري نظم، شاعري ۽ نثر جو امتزاج آهي. اردو ادب ۾ هن صنف جي شروعات تي ڊاڪٽر انور لکي ٿو ته:

ذڪر زندان جو - علي زاهد (Ali Zahid)

ذڪر زندان جو

علي زاهد

ڀائو مولا بخش چانڊئي جي جيل ڊائريءَ ”ذڪر زندان جو“ جو ٻيو ڇاپو اڄ منهنجي هٿن ۾ آهي. ڀائو مولابخش جنهن پنهنجي سياسي سفر جي شروعات هڪ سياسي ڪارڪن طور ڪئي هئي ۽ اڄ پنهنجي محنتن، محبتن، قربانين، ڏاهپ، ڄاڻ ۽ اهميت سبب ملڪ جي هڪ اهم سياسي شخصيت ۽ اڳواڻ طور اسان آڏو آهي. اهڙا تمام ٿورڙا ماڻهو هوندا آهن، جيڪي سياسي هجڻ باوجود ادبي پڻ هجن، يعني اهڙا ماڻهو جيڪي هڪ ئي وقت سياست جي ميدان تي پنهنجو ڌاڪو ڄمايو بيٺا هجن پر ساڳئي ئي وقت ادب جي صحرائن ۾ به تخليق جا ڪميت ڊوڙائڻ ڄاڻندا هجن. اهڙن ماڻهن جي تخليقن منجھ جيتوڻيڪ سندن فڪر ۽ نظريي جا اولڙا ملندا آهن پر ان هوندي به سندن تحريرن ۾ سماجي پهلو اجاگر ڪيل هوندا آهن. پنهنجي سماج ۾ ٿيندڙ ظلم ۽ جبر تي پڻ سندن قلم جنبش ۾ ايندو آهي ۽ مظلوم ماڻهن جي آهُن ۽ دانهن جا پڙاڏا پڻ انهن جي لکڻين ۾ پسي سگهجن ٿا.

”اکين ۾ مُند مينهوڳي“ تي شاعراڻي نظر - فراق هاليپوٽو (Firaq Halepoto)

سنڌوءَ جَلَ تي باکَ هُئي ڄڻ!

سُهڻي شاعر سائل پيرزادي جي ڪتاب

”اکين ۾ مُند مينهوڳي“ تي شاعراڻي نظر

فراق هاليپوٽو

ڪنهن مارڪسي نقاد کان ويندي رومانوي نقاد تائين، هر نقاد وٽ پنهنجي مخصوص نمبر جي عينڪ هوندي آهي، ۽ اهو اقرار ڪرڻ ۾ ڪهڙو حرج آهي ته اُهي پنهنجي ماڻيل داخلي توڻي خارجي شعور ۽ ادراڪ سان هم آهنگ ٿي ڪنهن فن پاري جي ڪَٿَ ڪندا آهن. پر انهن جي موقف/تنقيد سان جنهن بي باڪيءَ سان شاعري اختلاف ڪرڻ جي جُرئت ڪري ٿي، اها جُرئت فنونِ لطيفه جي ٻين صنفن ۾ گهَٽ ڏسڻ ۾ آئي آهي. ڇو؟ اُنهيءَ ڇو جو جواب آئون ڏيان، اُنهيءَ کان بهتر آهي ته اهو جواب سائل پيرزادي جي شاعريءَ مان ڳوليون، اها شاعري جيڪا هن مينهوڳيءَ جي مُندَ ۾ اکين ۾ لٿي آهي، ۽ ڪنهن ڌوتل پوتل گهاٽي جهنگ جهڙي ڪتاب ۾ سمائجي ويئي آهي، جهنگُ جنهن جي ڀرسان هڪ تارِ ندي وهي ٿي، پر اسان ٻيڙين تي چڙهي نديءَ جي ٻئي پار ڪونه وڃي سگهنداسين، ڇو ته هي جهنگ ايترو گهاٽو آهي، جو ان مان ٻاهر نڪرڻ جا سارا رستا اسان وڃائي ويهنداسين، سو ڪي رستا ڳولهڻ بجاءِ اچو ته انهيءَ جهنگ جي وڻن سان گفتگو ڪريون جيڪي سائل پيرزادي جي دل ۾ ڦٽا آهن.

ادبي تنقيد جي تاريخ مبارڪ علي لاشاري (Mubarak Ali Lashari)

ادبي تنقيد جي تاريخ

مبارڪ علي لاشاري

فرانسس بيڪن ڪتابن لاءِ چيو آهي ته ”ڪجهه ڪتاب اهڙا هوندا آهن جيڪي صرف چکڻ لائق هوندا آهي ٻيا ڪتاب اهڙا هوندا آهن جيڪي نڳرڻ جهڙا هوندا آهن، اڃا ٻيا ڪتاب چٻاڙي هضم ڪرڻ جهڙا هوندا آهن؛ اهڙي ئي طرح ڪجهه ڪتاب اهڙا هوندا آهن جن جا ڪجهه حصا (وقتن فوقتن) پڙهڻ جهڙا هوندا آهن، ٻيا اهڙا هوندا آهن جيڪي پڙهڻ جهڙا ته هوندا آهن پر انهن جي پڙهڻ جي لاءِ هروڀرو ڪو گهڻو تجسس نه هوندو آهي جڏهن ته ڪجهه (تمام ڪي ٿورڙا) ڪتاب اهڙا هوندا آهن جيڪي نه صرف مڪمل پڙهڙڻ پر پوري توجه ۽ محنت سان پڙهڻ ۽ سمجهڻ جهڙا هوندا آهن“.

فرانسس بيڪن يوٽيلٽيرينزم يعني افاديت پرست مفڪر هو جنهن جو مطلب ته هو هر شيءَ کي استعمال، فائدي ۽ منافعي جي نظر کان ڏسندو هو. سندس اها چوڻي به بيڪن جي آهي ته ”دوست اهو آهي جيڪو مشڪل وقت ۾ ڪم اچي“ يعني جيڪڏهن دوست اوهان جي فائدي ۾ نه آهي ته اهو اوهان جو دوست نه آهي.

شاعري ”لفظن جي سوجهري ۾“ - محمد سليمان وساڻ (Muhammad Suleman Wasan)

شاعري ”لفظن جي سوجهري ۾“

محمد سليمان وساڻ

منهنجي هٿن ۾ ساهتي پرڳڻي جي شهر مٺياڻيءَ جي شاعرن جي شاعريءَ جوڪتاب موجود آهي. ڪتاب ورايان ٿو اندر پڙهان ٿو ۽ وري اڳئين صفحي تي شاعر جو تعارف پڙهان ٿو. هي ڪتاب دوست گُل بهار باغائيءَ موڪليو آهي. جڏهن بهار جي مند ۾ هر طرف گُلن جي سُرهاڻ محسوس ڪيان ٿو ته شاعرن جي هيءَ مالا به الائي ڪيترا گُل ۽ سرهاڻ پئي آڇي. ڪجهه وقت کان گڏيل شاعرن جا مجموعا پڙهڻ لاءِ ملن پيا، جيڪا سٺي ڳالهه آهي. اهي دوست جيڪي ڪتاب ڇپائڻ جو ست ڪونه ساري پئي سگهيا هاڻ انهن جي شاعري نه صرف عام تائين پهچي ٿي پر تاريخ ۽ ڪتاب گهرن جي زينت بڻجي وڃي ٿي.

ڪتاب لفظن جي سوجهري ۾ ڪل چوڏهن شاعرن جي شاعري موجود آهي، جن مان مسرور پنائي ۽ حسن صوفاڻي مٺياڻيءَ جا ناهن پر هنن جو هتان جي ادبي حوالي سان گهرو لاڳاپو رهيو آهي، تنهنڪري انهن جي شاعري به شامل ڪئي وئي آهي. باقي سڀ شاعر مٺياڻي يا آسپاس جا آهن جن ۾ آصف مٺياڻوي، سيد جعفر شاهه، عبد الجبار جوش، گل بهار باغائي، جاويد امر، غاذي امداد، ڊاڪٽر برڪت ملڪ، امين چانڊيو، راهب پنهور، ڊاڪٽر منظور ملڪ، شهريار علي ۽ مظهر عباس ٿهيم شامل آهن.

ايم ڪمل جي نئين ڪوتا ڊاڪٽر جگديش لڇاڻي (Dr. Jagdesh Lachhani)

ايم ڪمل جي نئين ڪوتا

ڊاڪٽر جگديش لڇاڻي

دنيا ننڍي ٿي ويئي آهي.

زندگي سوڙهي ٿيندي پيئي وڃي.

انساني ذهن جي واڌاري سان، دل هم قدم رهي نه سگهي آهي. آرام، فرحت جا وسيلا بي شمار ٿي ويا آهن. انساني هل هلان تيز ٿي، فرصت کي ڪچلي رکيو آهي. هڪ طرف وڏيون صاف سٿريون عمارتون آسمان سان ڳالهيون ڪندي اُڀيون کڙيون آهن، ته ٻئي پاسي شهر جي گندگيءَ، گهُٽ ٻوسٽ ساھ  کڻڻ به اوکو ڪري ڇڏيو آهي.هڪ ئي گهرجي ڀاتين ۾ هڪ ئي مڪان ۾ رهندڙن جي من ۾ ويڇا وڌي ويا آهن. رشتا، وشواس ختم ٿيندا پيا وڃن.

هند سنڌ جي مانائتي قلمڪار ايم ڪمل (2010-1925) اهڙين جاچنائن کي سهڻو اظهار ڏنو آهي. ايم ڪمل ڇهين ڏهاڪي جي وچ ڌاري ”ننڊ ۽ جاڳ“ سان آزاد نظم ڏانهن سريو ۽ ”ڳرندڙ برف جا نقش“ تائين، ’نئين ڪوتا‘ ۾ چڱي چوکي جڳهه ٺاهي ورتي. اڄ هند ۽ سنڌ ۾ ڪوتا لکندڙن ۾، ايم ڪمل هڪ آبرودار نانءُ آهي.

جنهن دل پيتا عشق دا جام - ڊاڪٽر فياض لطيف (Dr Fayaz Latif)

جنهن دل پيتا عشق دا جام

ڊاڪٽر فياض لطيف

تصوف دل جي دنيا آهي ۽ دل جي دنيا کي، حُسن ۽ حقيقت جو هڪ پنهنجوحسين جهان هجي ٿو. دنيا ۾ جن ماڻهن دل جي راه ورتي آهي، انهن کي دنيا جا رند ۽ پنڌ راس نه آيا آهن ۽ جن دنيا جو دڳ ورتو آهي، انهن کان دل جو دڳ وڃايل ئي رهيو آهي.

دنيا جي دڳ ۾ ڪنڊا ۽ ڪدورتون آهن. دوکا ۽ فريب آهن، پر دل جي دڳ ۾ پيار ۽ پريت آهي. خواب ۽ خوبصورتيون آهن ۽ وڏي ڳالھ ته ان ۾ عشق جو آجپو ۽ آجپي جو عشق به آهي، ته موھ جي مجذوبي ۽ مجذوبيءَ جو موھ به. تڏهن ئي ته سچل، سرمست بڻجي، ان جو اظهار هن ريت ڪري ٿو:

گِھڙن جي گھيڙاءُ، تانگھو عشق تن جو،

جن کي عشق عليل ڪيو،سي اينديون اوَتڙاءُ

جي سُور چَکنديون سُاءُ،ميهر سي ماڻينديون!

’زيب النساءِ‘ - مٺل جسڪاڻي (Mithal Jiskani)

’زيب النساءِ‘

طويل ڪهاڻيءَ تي مشتمل هڪ ڪتاب

مٺل جسڪاڻي

سنڌي ادب ۾ نثر، نثر ۾ ڪهاڻي، بحث جو دلچسپ موضوع رهيو آهي. هڪ طرف ڪهاڻي ختم ٿيڻ جا افواه عام آهن. ٻئي طرف ڪهاڻيون لکجي به رهيون آهن، ترجمو به ٿينديون رهيون آهن. طويل مان مختصر ڪهاڻي جو صفر وڌندو رهيو آهي ۽ هاڻي ته "هڪ لفظي ڪهاڻي" به "ايجاد" ٿي چڪي آهي.

زيب النساءِ، محمود مغل جي هڪ طويل ڪهاڻي آهي، جيڪا پوپٽ پبلشنگ هائوس خيرپور جي اٺاسيهين ۽ محمود مغل جي ٻارهين ڪتاب طور شايع ٿي چڪي آهي. ڊيمي سائيز جي 304 صفحن تي مشتمل هن ڪتاب جي قيمت 400 روپيه آهي. هي ڪهاڻي، پهرين قسطوار، اخبار ۾ ڇپجي ته چڪي آهي، پر هڪ سئو قسطون پابنديءَ سان گهڻن تائين پهچنديون رهيون ۽ اهي پڙهبيون به رهيون ۽ هاڻي سانڍي رکيل به هونديون. ان نسبت سان، هن ڪتاب جي اهميت کي نظر انداز ڪرڻ بي واجبي ٿيندي.  

دراوڙ دل جي تنهائي جو اڀياس - امر پيرزادو (Amar Pirzado)

اي درد قرب تنهنجا جو ساٿ تو نڀايو

اياز جاني جي ڪتاب دراوڙ دل جي تنهائي جو اڀياس

امر پيرزادو

فيبروري 2016 جو مهينو سنڌي شاعري لئه بهار بڻجي آيو هن مهيني ۾ سنڌ جي ٻن سرموڙ شاعرن روبينه ابڙو ۽ اياز جاني جي شاعري جو پهريون مجموعو شايع ٿيو . انهن ٻنهي ڪتابن جو شاعري سان عشق ڪندڙن کي وڏي وقت کان انتظار هيو.

ايازجاني مون کي درد جو شاعر لڳندو آھي. اهو درد ئي آھي جيڪو اياز جاني جي سموري شاعري جو اتساهه آھي. اهو درد ئي آھي جنهن زاتي زندگي ۾ جاني کي پريشان رکيو ۽ شاعري ۾ کيس جيئدان ڏنو . انور پيرزادي انور ابڙي جي نثري نظمن جي ڪتاب جي مهاڳ( جيڪو اڃا شايع نه ٿيو آھي) ۾ لکيو آھي ته نثري نظم جي گهاڙيٽي جو جيڪڏھن نالو رکجي ته اهو درد رکي سگهجي ٿو. مون کي ايازجاني جي سڄي شاعري جو تت به لفظ درد ۾ ئي ملي ٿو . مان هن ڪتاب جو نالو درد رکان هان. 7 جنوري تي منهنجي موبائيل تي ايازجاني جي نالي جي رنگ وڳي مون جيئن ئي موبائيل رسيو ڪندي ڪن تي رکي ايازجاني اوڇنگارون ڏيندي چئي رهيو هو اڙي امر منهنجو حسين گزاري ويو اڙي مان ڇا ڪيان يار.. منهنجي دل تي زور سان ڌڪ لڳو مون کي ڪو جواب نه پيو سجهي ڪا اٿت ساٿ نه پئي ڏي منهنجي واتان به بس اڙي يار ئي نڪتو. هڪ مجبور پي رئندو رهيو. اهو ڏينهن بابا جي ورسي جو ڏينهن هيو اهو ڏينهن شايد پار ڪڍڻ جو ڏينهن آھي. مون سوچيو ايڏو درد ملڻ کان پو جاني پاڻ کي سنڀالي نه سگهندو مري نه به ويو کري ضرور ويندو ذهني توازن وڃائي ويهندو ڇو ته هو اڳ ئي وڏا صدما سهي چڪو هو مٿان وري پٽ جو وڇوڙو. پر اسان ڏٺو سي ته ايڏي وڏي ڏک کان کيس بچائڻ وارو به درد ئي هو جنهن کيس لفظن جا ڳوڙھا ڳاڙڻ سيکاريا، جاني لکيو

اي درد قرب تنهنجا جو ساٿ تو نڀايو

ٽھڪن ڦٽي ڪيو جيئن لڙڪن ۾ تو لڪايو

جنهن وقت تو سڏيو پئي مصروف ئي رهيس مان

هاڻي پيو ٿو سوچيان ڇا آھ مون ڪمايو

ڇا شيخ اياز اسان جون صديون آهي؟ - سرواڻ سنڌي (Sarwan Sindhi)

ڇا شيخ اياز اسان جون صديون آهي؟

سرواڻ سنڌي

شيخ اياز سنڌ جو وڏو شاعر آهي ان ۾ ڪو به وڌاءُ نه آهي، شاعر قومن جا امين ٿيندا آهن ۽ شاعر جو مشاهدو ۽ تجزيو قومن کي سمجهڻ ۾ ڪارگار ثابت ٿيندو آهي، ڀٽائي جي هوندي سنڌ ۽ سنڌي سماج کي پرکڻ جي لاءِ ٻي ڪنهن به تجربي ۽ تجزئي جي ضرورت ئي نه آهي، جنهن ڀٽائي کي پڙهيو ۽ پرکيو ان ڄڻ سنڌ کي پرکي ورتو. ڀٽائي لافاني ۽ آفاقي شاعر آهي ۽ سندس مشاهدو تمام گهڻو ڳوڙهو آهي ڀٽائي کان پوءِ جيڪڏهن شاعرن ۾ ڏسجي ته سچل سرمست کان ويندي کوڙ سارن شاعرن پڻ ڀٽائي جي دڳ تي هلندي پنهنجي تخليقن جا واهڻ وهايا ۽ سنڌ ۽ سنڌي سماج جي اپٽار ڪئي. اياز کي ڀٽائي جو تسلسل چيو وڃي ٿو ۽ پاڻ اياز پڻ ڪتاب ”هينئڙو ڏاڙهون گل“ جيئن ۾ هڪ بيت ۾ چوي ٿو ته:

”ڀٽائيءَ کان پوءِ مان تنهنجون صديون هان،

متان تون مون کان ٻوڙِيءَ ٻوُجَهه لنوائئين!“

سنڌ جو عطار (سچل سرمست) - آزاد ”انور“ ڪانڌڙو (Azad Anwar Kandhro)

سنڌ جو عطار (سچل سرمست)

آزاد ”انور“ ڪانڌڙو

شاهه عبداللطيف ڀٽائي، سچل سرمست ۽ سامي سنڌي ادب جا اهڙا انمول رتن آهن، جن تي سنڌ واسين کي هميشه ناز آهي ۽ رهندو. شاهه عبداللطيف جي فن ۽ فڪر تي تمام گھڻو ڪم ٿيو آهي، پر سچل ۽ ساميءَ جي ڪلام ۽ پيغام تي اڃا ڪم ڪرڻ جي ضرورت آهي.

سچل سرمست جي شاعريءَ، فن ۽ فڪر تي پهريون ۽ بنيادي عملي ۽ تحقيقي ڪم 1902ع ۾ مرزا علي قلي بيگ ڪيو. ان کان پوءِ سچل سرمست رحه جي مختلف شارحن ۽ پارکن سندس شاعري ۽ پيغام جو جائزو وٺي سندس ڪلام جي آسان سمجھاڻي پڙهندڙن جي سامهون پيش پئي ڪئي آهي. 1959ع کان وٺي هر سال سچل سرمست جي ميلي جي موقعي تي ادبي ڪانفرنس جو اهتمام ڪيو ويندو آهي. 1980ع کان وٺي ادبي ڪانفرنسن ۾ پڙهيل تحقيقي مقالن کي شايع ڪرڻ جو بندوبست شروع ٿيو. 1959ع کان وٺي 1999ع تائين جي ڊگھي عرصي ۾ ڪيترائي اهم ۽ پر مغز مقالا ۽ مضمون پڙهيا ويا. انهن مقالي نگارن ۾ ڪي اهڙا به شارح آهن، جيڪي تقريباً هر ادبي ڪانفرنس ۾ شريڪ ٿيڻ سان گڏ پنهنجا مقالا پيش ڪندا ٿا رهن. انهن خاص عالمن ۾ محترم ڊاڪٽر نواز علي شوق به آهي.

پهرين جنوري نصير سومرو (Naseer Soomro)

ڪهاڻيءَ مان ڪهاڻين جو جنم ڏينهن

پهرين جنوري

نصير سومرو

”پهرين جنوري“ زماني جي چڪر اندر چڪر سٿيل ڏينهن مان هڪ ڏينهن آهي، جيڪو هونءَ ته عيسوي سال جي پهرين مهيني جو پهريون ڏينهن آهي پر اسان جي گهڻ گهريي دوست ۽ نامياري ليکڪ انور ابڙي جو جنم ڏينهن به آهي ته هن جي نڪور ڪهاڻين جي ڳٽڪي جو نانءُ به آهي.

حياتيءَ جي آس پاس جنم وٺندڙ ڪهاڻين منجهان سرجيل ڪهاڻين جا رنگ جدت ۽ ”صوفيت“ جي گڏيل احساس جو اديباڻو اظهار آهن. هوند ۾ ڪهڙي اڻهوند آهي ۽ اڻهوند ۾ ڪهڙي هوند آهي جينيس ليکڪ ئي ڳولي پنهنجن پڙهندڙن آڏو علامتي انداز ۾ آڻيندو آهي. احساس جو هي دريافتي شعور پڙهندرن جي ستل شعور کي سجاڳ ڪرڻ ۽ حياتيءَ جي هاڃن کي هر حال ۾ سهڻ جي سڪت جا امڪان ڳولي لهڻ ۾ ٻانهن ٻيلي بڻجندو آهي. هي امڪان ٻين ذريعن سان پڻ ڳولي لهڻ جون ڪوششون ڪبيون رهبيون آهن ته جيئن روحاني اوسر جو سفر جاري رهي، پر ڪتاب جو پڙهڻ رومانيويت سان ڀرپور شغل آهي جيڪو هجوم کان الڳ ٿلڳ بيهاري مهذب انسان طور سڃاڻپ ڪرائي ٿو.

سنڌي ڪهاڻي جي مختصر تاريخ رکيل مورائي (Rakhyal Morai)

مختيار احمد ملاح جي لکيل

سنڌي ڪهاڻي جي مختصر تاريخ

رکيل مورائي

سنڌ ۾ لکيل سنڌي ادب جون تاريخون ڪي گهڻيون نه آهن، پوءِ به ڪي اهم تاريخون آهن، جن کي وقت سر اپ ڊيٽ نه ڪرڻ سبب اهي اهم هوندي به مڪمل گهٽ آهن.

اسان جي نوجوان دوست، مختيار ملاح چڱي عرصي کان ان سلسلي ۾ پئي پاڻ پتوڙيو آهي، جنهن جي نتيجي ۾ هن هڪ بيمثال ڪتاب ادبي تاريخ جي حوالي ۾ لکيو آهي، ” سنڌي ادب جي تاريخ جو جديد مطالعو“ هي هزار کن صفحن جو گرنٿ هاڻ مارڪيٽ ۾ موجود نه هجڻ سبب هو ان کي وڌيڪ لاڀائتو بنائڻ لاءِ ان ۾ ڪيترائي واڌارا ڪري رهيو آهي، ساڳئي وقت هن سنڌي ادب جي تخليقي صنفن تي پڻ هڪ سيريز لکي آهي، جنهن جو پهريون جلد آهي، سنڌي ناول جي مختصر تاريخ ٻيو جلد آهي سنڌي ڊرامي جي مختصر تاريخ ۽ هاڻ ان سلسلي جو آخري ڪتاب آيو آهي ” سنڌي ڪهاڻي جي مختصر تاريخ“ مختيار ملاح انهن نوجوانن مان آهي، جن ۾ سچ پچ بيپناھ جذبو آهي، محنت ڪرڻ جو کوجنا ڪرڻ جو ۽ مستقل مزاجيءَ سان ڪنهن به ڪم کي توڙ تائين پڄائڻ جو. اهڙيون صلاحيتون اڄ جي نوجوان ۾ خاص طور تحقيق واري پاسي وقت ڏيندڙن ۾ گهٽ ئي آهن.

سعيد ميمڻ جو ڪتاب ”آنءُ لهر سمونڊ جي“ اسير امتياز (Aseer Imtiaz)

سعيد ميمڻ جو ڪتاب ”آنءُ لهر سمونڊ جي“

اسير امتياز

منهنجي ڪمري جي ڪٻٽ ۾ ڪيئي اهڙا ڪتاب رکيل آهن، جنهن کي مون بار بار پڙهيو آهي ۽ انهن سان گڏ ڪجھ اهڙا بہ ڪتاب رکيل آهن، جنهن کي اڃا تائين مون کوليو بہ ڪونهي، اُھا سُستي چوان يا بدذوقي، پر الائي ڇو اُهي ڪتاب بنا پڙهڻ ۽ پرکڻ جي اڄ تائين منهنجي مطالعي جي انتظار ۾ رهن ٿا.
شاعر جو پنهنجو موڊ هجي ٿو، هُو پنهنجي موڊ تحت سوچي ٿو ۽ پنهنجي ئي موڊ تحت لکي بہ ٿو تہ پڙهي بہ ٿو.

ڪڏهن ڪڏهن من جي بيقراري دور ڪرڻ لا ڪتابن ۾ پناھ وٺبي آهي تہ ڪڏهن وري ڪتابن کان پري بہ رهڻو پوي ٿو. اها هڪ ڪيفيت هوندي آهي.جنهن ۾ شاعر هر وقت گم رهندو آهي.

منهنجي تنهائي مون کي هر وقت ڪتابن سان ملايو آهي ۽ ڪتابن وري سٺن خيالن سان روشناس پئي ڪرايو آهي.

ڪتاب ”مينهن ڪڻيءَ جو سڏ“ جو مختصر جائزو - غوث پيرزادو (Ghous Pirzado)

 سعيد سومري جي ڪتاب

”مينهن ڪڻيءَ جو سڏ“ جو مختصر جائزو

غوث پيرزادو

”مينهن ڪڻيءَ جو سڏ“ سنڌي ٻوليءَ جي خوبصورت شاعر سعيد سومري جي شعري مجموعي جو نالو آهي، جيڪو ڏٺو وڃي ته تخليقي حوالي سان سندس چوٿو ن ڪتاب آهي. هن مجموعي کان پهرين هو ”سرءُ جي اداس سانجهه“ جي نالي سان (2000ع) ۾ غزلن جو مجموعو پڙهندڙن کي پيش ڪري چڪو آهي، جڏهن ته سندس ٻيو شعري مجموعو ”درد جي باک“ (2001) ۾ ڇپيو ۽ وري 2006ع ۾ هن ”دعا مان ڪريل لفظ“ جي نالي سان شاعراڻي نثر جو هڪ ٻيو ڪتاب پڻ مارڪيٽ ۾ آندو.

ڪتاب ”بارش جي دعا“ - بنسي خوبچنداڻي (Bansi Khubchandani)

ڪتاب ”بارش جي دعا“

بنسي خوبچنداڻي

منهنجو وشواس آهي ته هر ڪنهن انسان جي اندر ۾ ڪيئي ڪهاڻيون، ڪيئي ڪوتائون، ڪيئي ڪتاب اُڪريل آهن. ڪن کي وجهه ملي ٿو اُهي پڙهندڙن تائين پهچائڻ جو ۽ گهڻا آهي افسانا پاڻ سان کڻي ٿا وڃن. ائين به ٿيندو آهي ته اُهي ڪهاڻيون، ڪوتائون ۽ وارتائون ڪيترا سال اندر ۾ پچي ڪري راس ٿيون ٿين ۽ پوءِ هڪ ٻوڏ وانگر من جون سڀيئي ديوارون ٽوڙي اکرن جي ڇوھ کڻي اچي ٿيون پڙهندڙن جي من کي ڌونڌاڙين!

ائين ديوي ناگراڻيءَ سان به ٿيو هوندو، نه ته هوءَ ٿورن سالن ۾ ئي سنڌي ۽ هندي ادب کي ايترا ڪتاب ڪيئن ڏيئي سگهي ها؟

ڪراچيءَ(سنڌ) ۾ جنم وٺي هوءَ ورهاڱي کان پوءِ هند ۾ آئي ۽ پوءِ وڃي آمريڪا جو شهر نيو جرسي وسايائين جو نيويارڪ جي بلڪل ئي ويجهو آهي. نيوجرسي ئي ديوي ناگرانيءَ جي ڪرم ڀومي ٿي رهيو. هاڻي ديوي ڪجهه وقت نيو جرسيءَ ۾ رهندي آهي ۽ شايد انکان گهڻو وقت باندرا-ممبئيءَ ۾.